«Θα είναι φωτεινὴ και ηθικὴ η εμφάνισή σας»...

 

Μιά επιστολή του Ίωνος Δραγούμη προς τον Γεώργιο Παπανδρέου

 

 

[…]   Ὁ Ἴδας, ἠξεύρω, μὲ ὅσα ἔγραψα, εἶναι «σχεδόν» σύμφωνος. Εἰς τὴν μοναξιὰν τοῦ Βερολίνου, ὅπου τὸ ἔφερεν ἡ τύχη νὰ συναντηθῶμεν, εὑρήκαμεν συχνὰ εὐκαιρίαν, περιπατοῦντες μέσα εἰς τὰς πυκνὰς δενδροστοιχίας τοῦ Τιργκάρτεν, νὰ ὁμιλήσωμεν φιλικὰ δι’ ὅλα τὰ σχετικά θέματα—καὶ νὰ συμφωνήσωμεν. Καὶ ἂν εἰς τὸ βιβλίον του ὑπάρχουν κάπου μονομέρειαι καὶ ὑπερβολαί εἶναι συχνὰ συνειδηταί. Ὁ Ἴδας εἶναι φύσις πολεμική. Ἔζησε τὴν νέαν Ἑλληνικήν ζωήν. Καὶ διότι οἱ Κρατικοὶ ἠπείλουν νὰ θυσιάσουν τὸ Ἔθνος μὲ τὴν στενήν ἰδιοτελῆ των αντίληψιν καὶ διότι οἱ Λογιώτατοι ἠπείλουν τὴν γνησίαν δημοτικὴν ζωήν, τὴν μόνην ἀληθινὴν παράδοσιν τοῦ Ἔθνους—ὠρθώθη ἡ πολεμικὴ ἰδιοσυγκρασία του καὶ διαμαρτύρεται. Ὄχι Κρατική, ἀλλὰ Ἐθνικὴ πολιτική. Ὄχι Λογιώτατη, ἀλλὰ Δημοτικὴ παράδοσις.  Ἄ ν  α ὐ τ ό  ε ἶ ν α ι  μ ο ν ο μ έ ρ ε ι α  κ α ὶ  ὑ π ε ρ β ο λ ὴ — ε ἶ ν α ι  τ ὸ  κ ο ι ν ὸν  ἐ λ ά τ τ ω μ α  ὅ λ ω ν  τ ῶ ν  π ο λ ε μ ι σ τ ῶ ν...

Γεώργιος Παπανδρέου, «Ἑλληνικός Πολιτισμός», Ἀκρόπολις, Ἀθῆναι, 28, 30 Μαΐου & 2 Ἰουνίου 1914.

 

Η παρακάτω θερμή επιστολή του Ίωνος Δραγούμης από την Αγία Πετρούπολη, της 21ης Δεκεμβρίου του 1914, που απόκειται στο Αρχείο του Ι. Δραγούμη στην ΑΣΚΣΑ*, έχει παραλήπτη τον Γεώργιο Παπανδρέου (1888-1963) που βρίσκεται πλέον στη Αθήνα. Έχουν συναντηθεί οι δυο τους στο Βερολίνο όταν ο Ίων έχει εκεί αναλάβει ως Πρέσβης ενώ ταυτόχρονα παρακολουθεί μαθήματα στο Πανεπιστήμιο (πιθανότατα στο ίδιο όπου φοιτά ο Παπανδρέου Πολιτικές Επιστήμες). Οι δυο Έλληνες είχαν την ευκαιρία να συνομιλήσουν, μάλλον αρκετά, κατά τους περιπάτους τους στο Τιεργκάρντεν στην καρδιά της πόλης του Βερολίνου. Από τα «Γράμματα» της Αλεξάνδρειας, μέσα στο 1914, είχαν τυπωθεί ο «Ελληνικός Πολιτισμός» του Δραγούμη όπως και το «Ελληνικό Μέλλον» του Παπανδρέου. Ο Παπανδρέου, που διαμένει πια στην Αθήνα (Γωνία Ιθάκης-Πάρνηθος), ήδη πριν το καλοκαίρι τις ίδιας χρονιάς, είχε δημοσιεύσει σε τρεις συνέχειες στην εφημερίδα «Ακρόπολις», ένα εκτενές κείμενο-κριτική για τον «Ελληνικό Πολιτισμό» διατυπώνοντας ορισμένες, μάλλον σοβαρές, αντιρρήσεις, όμως σχετικά μ' αυτό δεν κάνει αναφορά ο Δραγούμης στην επιστολή του. Γίνεται λόγος ωστόσο γιά τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη που ο Δραγούμης επιμένει να γνωρίσει στον Παπανδρέου όπως και για τον κοινό φίλο των δυο περιπατητών του Τιεργκάρντεν, Νίκο Καζαντζάκη. 

      Υπάρχει μονάχα μια επιστολή του Γ. Παπανδρέου στο Αρχείο του Ίωνος Δραγούμη, αυτή με ημερομηνία 18 Δεκ. 1914**, ενώ αυτή που δημοσιεύουμε εδώ αποτελεί την δακτυλογραφημένη εσπευσμένη απάντησή της εκ μέρους του Δραγούμη. Ο Παπανδρέου γράφει μάλλον αποκαρδιωμένος την επιστολή αυτήν, είναι αρκετά τυπικός στην προσφώνηση-αποφώνησή του και υποδόρια ειρωνικός προφανώς ενοχλημένος (είχε στείλει το βιβλίο του, «Ελληνικό Μέλλον», έγραψε την εκτενή κριτική για τον «Ελληνικό Πολιτισμό» αλλά ο Δραγούμης σιώπησε). Ζητά πάντως από τον Δραγούμη, με την ιδιότητα πια του  Πρέσβη-Πληρεξούσιου υπουργού στην Πετρούπολη, να μάθει -και να τον ενημερώσει- σχετικά με την τύχη της Πολωνής αριστοκράτισσας, το γένος Μινέικο (αδελφής της γυναίκας του Σοφίας), καθώς: «οἱ Κοζάκοι τῆς κατεστρεψαν τὸ παλάτι στὸ Bursztyn καὶ πὼς αὐτή βρίσκεται μὲ τὸ ἄρρωστο παιδάκι της στὸ Lem berg (κατεχόμενο σήμερα ἀπὸ τοὺς Ῥώσσους). Οὔτε οἱ δικοί της, ἀφοῦ τοῦς ὥδήγησαν σὲ φυγή στὴν Οὐγγαρία ἔχουν εἰδήσεις της. Δὲν ξέρουμε ἄν ὑγιαίνει, ἄν χρειάζεται χρήματα κ.τ.λ.». 

        Ο Παπανδρέου ενημερώνει επίσης τον Δραγούμη για  την εκλογή του ως Συμβούλου του Εκπαιδευτικού Ομίλου: «Στὸν Ὅμιλο προχθές ἐξελέγητε σύμβουλος, ἀφοῦ ἐβεβαιώθη πὼς σὲ λίγους μῆνες θαρθῆτε νὰ πολιτευθῆτε». Ο ίδιος διατυπώνει την πρόθεσή του μάλλον να κατεβεί στις εκλογές. Ο Δραγούμης παροτρύνει τον Παπανδρέου να πολιτευθεί ενώ αποφεύγει να παραδεχθεί ότι πρόκειται να κάνει κι αυτός το ίδιο. Μερικούς μήνες αργότερα, τον Μάρτιο του 1915 παραιτήθηκε από το Διπλωματικό σώμα προκειμένου να πολιτευθεί.  Ο Παπανδρέου ασφαλώς θα πολιτευθεί και θα σταθεί από την επόμενη χρονιά στο πλευρό του Βενιζέλου. Ακολουθώντας μια πολυκύμαντη σταδιοδρομία, για μισό αιώνα, στην ελληνική πολιτική σκηνή,  θα καταφέρει —αν εξαιρέσουμε την πεντάμηνη θητεία του ως πρωθυπουργού στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας το 1944— να εκλεγεί πρωθυπουργός της χώρας, το 1963, πέντε χρόνια προτού πεθάνει.

Πετρούπολη, 21 Δεκέμβρη 1914.

                   Ἀγαπητέ μου κ. Παπανδρέου,

                  Μὴ μὲ ξεσυνερίζεστε που δὲ γράφω, δὲ σημαίνει πὼς δὲ σᾶς ἀγαπῶ καὶ δὲ σᾶς συλλογίζομαι. Πάντα μὲ νοσταλγία θυμοῦμαι τὶς ὡραῖες ὥρες ποὺ πέρασα μιλῶντας μαζί σας, γιατὶ μ’ ἀρέσετε.

                 Ἤθελα νὰ σᾶς γράψω ἀπὸ τὴν Ἀθήνα δυὸ λόγια γιὰ νὰ σᾶς πῶ πὼς τὸ δέμα ἐκεῖνο ποὺ μοῦ εἶχατε δώσει τὸ ἔστειλα στὸ σπίτι τῆς γυναίκας σας. Καὶ εἶμαι ἀλήθεια ἀσυγχώρητος ποὺ δὲ σᾶς ἔγραψα τότε δυὸ λόγια, γιατὶ ἀκόμᾳ δὲν ξέρω ἄν τὸ ἔλαβαν τὸ δέμα ἐκεῖνο, καὶ σᾶς παρακαλῶ νὰ μοῦ πεῖτε ἂν τὸ ἔλαβαν. Ἐπειδὴ ἦταν καλοκαίρι καὶ οἱ δικοὶ μου κάθονταν στὴν Κηφισιὰ καὶ δὲν εἶχα ὑπηρέτη στὸ σπίτι, ἔστειλα τὸ δέμα ἐκεῖνο στὸ σπίτι τοῦ πεθεροῦ σας, μ’ ἕνα λοῦστρο. Ἐλπίζω νὰ τὸ πῆγε. Ἔκαμα τὸ λάθος νὰ τὸν πληρώσω προτοῦ τὸ πάει. Μὰ εἶναι συνήθως τίμια παιδιά. Γράψτε μου ὅμως γιὰ νὰ ἡσυχάσω.

                 Ἄλλη μιὰ φορὰ ἤθελα νὰ σᾶς γράψω, ὅταν ἔλαβα τὸ «Ἑλληνικὸν Μέλλον». Τὸ διάβασα μὲ πολλὴ εὐχαρίστηση καὶ χάρηκα πάλι τὸ καθαρό μυαλό ποὺ ξεκαθάρισε τὰ πράματα ἔτσι. Μὰ ὕστερα εἶπα, ὅπως καὶ σεῖς μοῦ λέγατε μιὰ μέρα στὸ Βερολίνο, πὼς εἶναι πολύ μικρὸς ὁ κύκλος τῆς ἐνέργειας σὲ μᾶς καὶ θὰ θέλατε κάτι πλατύτερο καὶ μεγαλείτερο, ὑποθέτω σεῖς θὰ γυρεύατε κάποια ἐνέργεια σχετική μὲ κοινωνικὴ ἐπανάσταση, καὶ ἐνέργεια ὄχι τοπική, ὄχι Ἑλληνική, μὰ γενικὴ ἐνέργεια γενόμενη μὲ κέντρο κανένα ἀπὸ τὰ μεγάλα εὐρωπαϊκά κράτη, καμιὰ ἀπὸ τὶς μεγαλείτερες κοινωνίες. Μὰ ἴσως καὶ νὰ μὴ εἶναι αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ μέλλον, ἤ τουλάχιστο ὄχι αὐτὸ καὶ μόνο, αὐτὸ ποὺ διακρίνατε σεῖς καὶ ξεκαθαρίσατε. Μπορεῖ καὶ νὰ φανταστεῖ κανεὶς καὶ ἄλλους δρόμους, ὄχι γιὰ τὸ ῾Ελληνικό κράτος ὅπως τὸ βλέπετε ἀλλὰ γιὰ ἕνα Ἑλληνικό κράτος ποὺ νὰ ὁδηγήσει τὴ φυλὴ στὸ ζύμωμα ἑνὸς ἑλληνοανατολικοῦ πολιτισμοῦ —πολιτισμοῦ ποὺ νὰ ἔχει ἀνώτερες τάσεις ἀπὸ τὸν εὐρωπαϊκό. Γιατί ὄχι; — Ἀλλὰ καὶ ἔτσι νὰ εἶναι τὸ μέλλον, δηλαδή μόνο ἔτσι, ὅπως τὸ διακρίνετε, πάλι ἕνας ἄνθρωπος ἄν εἶναι ἀρκετὰ δυνατὸς καὶ φωτεινός μπορεῖ μένοντας στὸν τόπο του, νὰ ἀκτινοβολήσει καὶ σ’ ἄλλους τόπους καὶ μὲ τὸ γενικώτερο πνεῦμα καὶ τὴν ἀνώτερη ἠθική ποὺ τὸ ἐμπνέει νὰ φωτίσει καὶ ἄλλους λαοὺς καὶ φυλὲς καὶ ἔθνη καὶ κοινωνίες (ὅπως θέλετε πέστε τα) καὶ νὰ κάμει καλὸ στὴν ἀνθρωπότητα. Ὥστε ἄς μὴν ἀπελπίζεται κανείς, φτάνει νὰ ἔχει μέσα του τὴ δύναμη καὶ τὸ φῶς. Αὐτὰ καὶ τέτοια ἄλλα ἤθελα νὰ σᾶς γράψω τότε ποὺ διάβασα τὸ «Ἑλληνικόν Μέλλον» ποὺ πολύ μ’ ἄρεσε, μὰ εἶχα ξεχάσει τὴ διεύθυνσή σας (ἤ μᾶλλον τὸν ἀριθμό τοῦ σπιτιοῦ σας) στὸ Βερολίνο καὶ ἀπὸ τὸ ἄλλο μέρος εἶναι ὁ πόλεμος καὶ δὲν ἤξερα πῶς νὰ σᾶς στείλω τὸ γράμμα καὶ τὴ διεύθυνσή σας στὴν Ἀθήνα δὲν τὴν ἤξερα οὔτε ἤξερα ἄν βρισκόσαστε αὐτοῦ.

                Σήμερα ἔλαβα τὸ γράμμα σας καὶ μὴν ἀνησυχεῖτε, θὰ φροντίσω γι’ αὐτά ποὺ μοῦ γράφετε γιὰ τὴν ἀδελφὴ τῆς γυναίκας σας, καὶ θὰ σᾶς δώσω εἴδηση μόλις μάθω κάτι.

                Δὲν ξέρω ἄν εἶναι ἄεργοι οἱ διπλωμάτες τώρα, ἀλλὰ ἐγὼ ἔχω ἀρκετή δουλειὰ καὶ ἡ ἐπίσημη θέση ποὺ ἔχω μοῦ δίνει μπελάδες κοινωνικούς καὶ ἄλλους ποὺ παίρνουν πολύτιμο καιρό. Γι’ αὐτὸ συχαίνομαι καὶ τὴ διπλωματία. (Καὶ γι’ αὐτὸ καὶ γιατί δὲν ἔχω καμιά πρωτοβουλία, οὔτε καὶ μπορῶ νἄχω). Ἔχω ἀρκετή δουλειά καὶ μὲ τοὺς Ἕλληνες τῆς Ρωσίας ποὺ εἶναι πάρα πολλοί, μάλιστα στὸν Καύκασο. Ὁ πόλεμος μὲ τοὺς Ἀγάδες (Ἀγαρηνούς καθώς τοὺς ἔλεγαν οἱ Βυζαντινοί) ἔκαμε νὰ καταφύγουν ἐδῶ καὶ πάρα πολλοὶ Ρωμιοὶ τῆς Τουρκίας καὶ βρίσκονται καὶ αὐτοὶ μὲ πολλὲς ἀνάγκες καὶ χρειάζονται προστασία. Ὅλα αὐτὰ μοῦ δίνουν ἀρκετή ἐργασία.

                  Δὲν ξέρω ποιὸς σᾶς ἐβεβαίωσε πὼς θὰ πολιτευτῶ. Ἴσως ἀργότερα, νὰ ἰδοῦμε. Μὰ βέβαια σεῖς πρέπει νὰ πολιτευτῆτε, εἶστε ἴσως πιὸ κατάλληλος, καὶ ἔχω πεποίθηση καὶ στὸ μυαλό σας καὶ στὸ χαραχτήρα σας. Θὰ εἶναι φωτεινὴ καὶ ἠθικὴ ἡ ἐμφάνισή σας. Πάντα χαίρομαι σὰ βλέπω σπάνια φαινόμενα σὰν ἐσᾶς.

                 Θὰ ἤθελα νὰ κάνατε γνωριμία μὲ τὸ φίλο μου τὸ Σουλιώτη-Νικολαΐδη. Μαθαίνω πὼς βρίσκεται τώρα αὐτοῦ. Κάμετε νὰ τὸν γνωρίσετε. Ρωτῆστε τὸν ἀδελφό μου Φίλιππο ποῦ μπορεῖτε νὰ τὸν συναντήσετε. Θὰ τοῦ γράψω καὶ αὐτοῦνου (δηλαδή τοῦ φίλου μου) νὰ κοιτάξῃ νὰ σᾶς γνωρίσῃ.

                Ὅ,τι κάνετε καὶ ὅ,τι σκέπτεστε νὰ ξέρετε ὅτι μ’ ἐνδιαφέρει. Γράψτε μου γιὰ σᾶς.

                 Θὰ εἶχα πολλὰ νὰ πῶ γι’ αὐτά ποὺ γίνονται τώρα. Μὰ δὲν εἶστε κοντά γιὰ νὰ μιλήσωμε καὶ στὸ χαρτὶ ὅλα χλωμαίνουν.

            Ἄν βλέπετε τὸν Καζαντζάκη πέστε του παρακαλῶ τοὺς φιλικούς χαιρετισμούς μου. Τὶ κάνει;

 

Μὲ πολλὴν ἀγάπη καὶ ἐκτίμηση.

 

Ἴ. Δραγούμης

 

 

 *ΑΣΚΣΑ, Τμήμα Αρχείων, Αρχείο Ίωνος Δραγούμη - ΕΝΟΤΗΤΑ Ι: ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ, ΕΝΟΤΗΤΑ Ια: ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ - ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ, αριθ. τεκμ. 636.

 **ΑΣΚΣΑ, Τμήμα Αρχείων, Αρχείο Ίωνος Δραγούμη - ΕΝΟΤΗΤΑ Ι: ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ, ΕΝΟΤΗΤΑ Ια: ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ - ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ, αριθ. τεκμ. 1742.