«Ο Δραγούμης ζει σύμφωνα με τη μοίρα του Είναι του».

 

 

Η Περίπτωση Δραγούμη*

 

  του ΚΩΣΤΑ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

 

 

ΜΟΡΦΗ ΕΥΓΕΝΙΚΗ, ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΣΟΒΑΡΟΣ αλλά καθόλου θετικός, σε συνεχή διαμάχη με τον εαυτό του, όπως κάθε αληθινός πνευματικός άνθρωπος, ο Ίων Δραγούμης σφράγισε τον εθνικό βίο την πρώτη εικοσαετία του 20ου αι. μ' έναν εντελώς μοναδικό τρόπο. Η ένταση της ψυχής του είναι διάχυτη στο έργο του και διαμορφώνει μιαν εικόνα ωραίου μοναχικού που τον βαθύτερο εαυτό του τον φυλάει για τις εξαιρετικές στιγμές μιας ζωής που περιμένει. Εκεί που βλέπεις το κύρος του καλλιτέχνη, εκεί βλέπεις τον ηρωικό τύπο ανθρώπου που αναμιγνύεται σε έργα επικίνδυνα. Τον τραβάει η δύσκολη και επικίνδυνη δράση, η ανυστερόβουλη ισορροπία στο κενό. Συνωμοτεί και οργανώνει, πασχίζει να ανοίξει έναν δρόμο ζωής και πολέμου. Τον φανταζόμαστε να διασχίζει βαρυχείμωνο τον μακεδονικό κάμπο και να οραματίζεται, μέσα σε ώρες βουλγαρικής τρομοκρατίας, μια νέα γενιά Ελλήνων «μεγαλωμένη στα αίματα, θρεμμένη με πολέμους, μεθυσμένη από κινδύνους, γενεά ζωντανών, γενεά τολμηρών, γενεά ατρόμητων, χυμίζοντας κατά το φως ενός γλυτωμού» («Μαρτύρων και ηρώων αίμα», σ. 15). Το ηρωικό πνεύμα και ο εσωτερικός του αγώνας θα διαμορφωθούν στη Μακεδονία που είναι «τόπος αληθινής ζωής και όχι ψεύτικης όπως είναι η Αθήνα (...) Όσοι πήγαν στη Μακεδονία ελευθερώθηκαν από την ψευτιά, που φέρνει την παραλυσία και τη νάρκη (...) Η Μακεδονία είναι σχολείο ελευθερίας που φτιάχνει άνδρες ελεύθερους» (όπ. π.).

Ο Ίων Δραγούμης υπήρξε ο επιφανέστερος θεωρητικός του νεοελληνικού εθνικισμού, ο άνθρωπος που διεχώρισε οριστικά τον ριζοσπαστικό εθνικισμό από τη μικροαστική εθνικοφροσύνη και τον βασιλόφρονα συντηρητισμό. Όσο όμως μελετούμε το πλούσιο έργο του Ίδα των ελληνικών γραμμάτων και ειδικά τα πολύτιμα ημερολόγιά του, τόσο συναισθανόμαστε το μεγαλείο του αισθήματος, την ευρύτητα της σκέψης, τη βαθύτητα των προβληματισμών αυτού του έξοχου αριστοκράτη. Και το συμπέρασμα δεν είναι η ακύρωση της ιδεολογικής του ταυτότητας –όπως κάποιοι επιχειρούν– αλλά η συνειδητοποίηση της οικουμενικής σημασίας και της υπαρξιακής ευρυχωρίας του ελληνικού εθνικισμού. «Ο Ελληνισμός δεν χάνεται σε στενά εθνικά έργα, θέλει έργα ανθρώπινα» («Ο Ελληνισμός μου και οι Έλληνες»). Η οργανική αντίληψη του Έθνους και η αποστολή του διαπερνά την κοσμοθεωρία του Δραγούμη. Το κράτος υπάρχει χάριν του έθνους και το έθνος χάριν του Πολιτισμού. Με αυτή τη συνείδηση και τον προορισμό, ο εθνικισμός του Δραγούμη θεμελιώνεται σε πέντε βάθρα που είναι: 1. Ο υπερατομικός εγωισμός, 2. Ο ανατολισμός, 3. Ο κοινοτισμός και ο συνεργατισμός, 4. Ο δημοτικισμός, 5. Η νοσταλγία της φυσικής ζωής.

1. Ο υπερατομικός εγωισμός είναι η θεωρία της καλλιέργειας του Εγώ με ταυτόχρονη υπέρβαση του στείρου ατομικισμού. Η μαθητεία στον Ζαρατούστρα του Νίτσε και στη λατρεία του Εγώ, του θεωρητικού του γαλλικού εθνικισμού Μωρίς Μπαρές (με τον οποίο είχε προσωπικές σχέσεις ο Δραγούμης), σε συνάρτηση με τη βαθιά παραδοσιακή του σκέψη, επιτρέπουν στον Δραγούμη να συνθέσει τον εγωισμό με την εθνική Ιδέα και να υπερβεί έτσι τον ατομικισμό:

«Δουλεύω για το έθνος μου όχι για να ξεχάσω τον εαυτό μου αλλά για να τον γνωρίσω καλύτερα». Το Έθνος είναι βαθμίδα ανύψωσης του ατόμου, το αναδεικνύει σε Πρόσωπο.

Όσο περνάν τα χρόνια, τόσο περισσότερο καταλαβαίνει ο Δραγούμης ότι το άτομο δεν αναπτύσσεται και δεν καρποφορεί παρά όσο βρίσκεται σε στενότατη και αδιάκοπη επαφή με ένα οντολογικό βάθρο, με ένα ψυχικό υπόστρωμα πολύ πιο μεγάλο και βαθύ από εμάς, που μας προσδιορίζει και μας κυβερνά. Το υπόστρωμα αυτό είναι η Πατρική Γη και το Έθνος. Δεν πρόκειται για δεσμούς συνείδησης απλώς. Πρόκειται συχνά για δεσμούς ασυνείδητους που καμιά δύναμη δεν μπορεί να αφανίσει. Ήδη από το 1909, στο λυρικότερο έργο του, τη «Σαμοθράκη», διαμορφώνεται αυτή η άρρηκτη σύνδεση Έθνους και Εγώ. «Η καλλιέργεια του εγώ είναι χρέος μου (...) Ό,τι ζη ανάγκη είναι να απλώνεται όσο μπορεί», γράφει. Με τούτο τον τρόπο το ατομικό και το συλλογικό Εγώ ενώνονται σε ένα αίτημα ηθικής εξύψωσης.

 

2. Ο ανατολισμός είναι η συνείδηση της πολιτισμικής διαφορετικότητας των λαών της καθ' ημάς Ανατολής σε σχέση με τη Δύση και το όραμα μιας πολιτικής συνεργασίας αυτών των λαών με κατευθυντήρια σκέψη, κατά βάθος, πάντα τη Μεγάλη Ιδέα. Το αίτημα για έναν εθνικό και ανατολικού τύπου σοσιαλισμό είναι τόσο ισχυρό που συνιστά τη βασική ένσταση του Δραγούμη στον διεθνιστικό και δυτικού τύπου σοσιαλισμό, δηλαδή στον μαρξιστικό σοσιαλισμό. Η βαθιά συγγένεια των ανατολικών λαών (αποδεδειγμένη στις μέρες μας από τις ανθρωπολογικές και πολιτισμικές μελέτες) οδηγεί σε ένα επίκαιρο όραμα που δικαιώνει τον Δραγούμη: «Να γίνη ο Ελληνισμός κέντρο για τις γύρω αλύτρωτες φυλές (Αρβανιτών, Αρμενίων, Τούρκων, Αράβων» περιγράφει το 1908 στην Πόλη ο Δραγούμης ως δεύτερο σκοπό του Ελληνισμού μετά την ένωση της φυλής.

Πίσω από τη ρομαντική αυτή τάση, σε μια εποχή δύσκολη που ο Ελληνισμός αντιμετωπίζει τη βουλγαρική επιβουλή στη Μακεδονία και φαίνεται αδύνατη η εθνική ολοκλήρωση, ο Δραγούμης αναζητεί μιαν άλλη οδό για τη Μεγάλη Ιδέα. «Όταν περνούσα τον Ελλήσποντο τα ξημερώματα, ο νους μου στενοχωρημένος, χτυπούσε ολούθε, τριγύρω, πάνω στους τοίχους της φυλακής του. Έλληνες ελεεινοί, σας σιχαίνομαι!» κράζει ο Ίων («Όσοι ζωντανοί») μπαίνοντας στην σκλάβα Πόλη των ονείρων μας απελπισμένος για την ανημπόρια των Νεοελλήνων.

 

3. Ο κοινοτισμός και ο συνεργατισμός εδράζονται στη βαθιά γνώση ότι «φυσική διοίκηση στο Ρωμαίικο, από τότε που φανερώθηκε στον κόσμο, είναι η τοπική αυτοδιοίκηση», πως «ο φυσιολογικός σχηματισμός της ελληνικής φυλής είναι κοινοτικός». Με γνώση της μακράς εθνικής παράδοσης, της κοινωνικής οργάνωσης σε κοινοτικές, συντεχνιακές και συνεργατικές βάσεις, ο Δραγούμης απαγγέλλει την κατηγορία του κατά του ξενόδουλου από την εποχή των Βαυαρών του Όθωνα νεοελληνικού κράτους. «Όταν έγινε κράτος η Ελλάς, δεν ήταν ανάγκη, δεν έπρεπε, να καταστρέψουν τις κοινότητες και να κάμουν δήμους. Οι άνθρωποι των κοινοτήτων ήταν καλλίτεροι από τους ανθρώπους των δήμων. Οι κοινότητες ήταν αποτέλεσμα ζωής ελληνικής πολλών ετών, ήταν τύπος ελληνικής υπάρξεως, όπως στον αρχαίο καιρό ήταν οι μικρές πολιτείες, δημοκρατίες, κρατίδια» («Ο Ελληνισμός μου και οι Έλληνες»).

Με δυο εξαίρετα άρθρα στην «Αθηναϊκή» τον Απρίλιο του 1920 ο Δραγούμης ασκεί εύστοχη κριτική στον μαρξιστικό σοσιαλισμό που δεν λαμβάνει υπόψη τις εθνικές ιδιαιτερότητες και το επίπεδο ανάπτυξης των λαών, προδιαγράφοντας μια κριτική που ασκήθηκε πολλές δεκαετίες αργότερα. Όταν το 1920 ζητεί «να συμβιβασθή ο εθνικισμός, ο σοσιαλισμός και ο ανατολισμός σε ένα ρυθμό ενιαίο», έχει ακριβώς στο νου του την κοινοτική και συνεργατική παράδοση και την εκμετάλλευση της Ανατολής από τον ιμπεριαλισμό της Δύσης (μια προτύπωση της θεωρίας για εκμετάλλευση της περιφέρειας από τις καπιταλιστικές μητροπόλεις) και όχι την υλιστική, δυτική σοσιαλιστική πρόταση του μαρξισμού.

 

4. Ο δημοτικισμός είναι για τον Δραγούμη, που ανήκει στην εθνικιστική τάση του Εκπαιδευτικού Ομίλου, η πιο γνήσια παράδοση του έθνους και όχι η αντίθεση στην παράδοση. Είναι η ίδια η ψυχή του Λαού απέναντι στον καθαρευουσιανισμό που φτιάχτηκε στα σπουδαστήρια. Αντιτίθεται εξίσου στην ξενομανία και στην αρχαιολατρία: «Ξεσκέπασε τη δημοτική παράδοση και πρόσωπο με πρόσωπο θα αντικρίσης γυμνή την ψυχή σου». Ο δημοτικισμός είναι η παράδοση του αυθεντικού εαυτού μας. Γιατί οι ρίζες του Νέου Ελληνισμού έχουν περισσότερη υπαρξιακή σημασία από τις αρχέγονες καταβολές. Για τούτο και ο Δραγούμης, παρότι δεν είναι ιδιαίτερα πιστός, λατρεύει το Βυζάντιο και σέβεται την Ορθοδοξία που αποτελούν τη μήτρα και την τροφό του νεοελληνικού έθνους.

«Και σ’ όποιους με κατηγορούν, γιατί θέλω να επικρατήση η ζωντανή μας γλώσσα, και σ' όσους λεν πως θέλω να σκοτώσω, να πνίξω, να καταστρέψω τους «ενδόξους προγόνους», θα λέγω: Ακριβώς για να μην καταστραφούν οι πρόγονοι, για να μην πνιγή το έθνος που τους έκαμε, γι αυτό γυρεύω να σας κάμω πιο ζωντανούς, γι αυτό θέλω να σας πείσω ν' αφήστε τα παλιά και τα πιο παλιά στη θέση τους και να πάρετε τα ζωντανά, αυτά να μεταχειρίζεστε για να ζήσετε, για να εξακολουθήσετε να ζήτε, για να εξακολουθήσετε την αθάνατη γραμμή της ζωής που άρχισαν οι πρόγονοι».

 

5. Η νοσταλγία της φυσικής ζωής και η «αντιπολιτιστική» (αντικομφορμιστική) διάθεση είναι επίσης θεμέλιο της σκέψης του Δραγούμη:

Είπε ο ιατρός «Μια ταξιδιώτισσα Αγγλίδα που πέρασε από την Τουρκιά τον προπερασμένο, θαρρώ αιώνα, έγραψε πως οι δρόμοι στον τόπο αυτόν είναι καμωμένοι για να περνά κανείς στο πλάγι. Τα πράγματα δεν καλλιτέρεψαν από τότε». «Είσαι και συ από τους προοδευτικούς» απαντά ο Δραγούμης μέσα από τον ήρωά του Αλέξη.

       Και συνεχίζει: «Έπρεπε να είναι Ελβετία η Τουρκία για ν’ αρέση των Φράγκων. Εμένα μ' αρέσει όπως είναι, και τρέμω μην οι Φράγκοι μου τη χαλάσουν με τον πολιτισμό τους. Τη σημερινή, τη λυπημένη μου χαρά για την αγριάδα και την εγκατάλειψη που είναι τριγύρω μου, τη φαρμακώνει με την πίκρα της η γνώση πως θαρθή ένας καιρός που θα έχη δρόμους και ευνομία περίσσια ο τόπος τούτος, και οι άνθρωποι αντί να είναι κλέφτες θα είναι ψηφοφόροι.

       «Εγώ είμαι πολιτισμένος άνθρωπος. Τα μεσαιωνικά και τα άγρια δε μ’ αρέσουν».

       «Ποιός ξέρει αν ο πολιτισμός δεν είναι άλλο παρά εκφυλισμός;»

        Και τυλίχθηκε καλά ο Αλέξης μέσ’ στο επανωφόρι του γιατί εβράδειαζε και ο βορριάς φυσούσε δυνατώτερα.  

                                                                  («Μαρτύρων και ηρώων  αίμα»).                                                      

Μια υποβαθμισμένη ή και αγνοημένη από την παρακμιακή μας κριτική πλευρά του Δραγούμη, είναι η μεγάλη θέση που του αρμόζει στη Λογοτεχνία μας. Ο Δραγούμης ήταν «φυσικά συντονισμένος και ανέπνεε αβίαστα», όπως σημειώνει ο Κλέων Παράσχος, μες στα μεγάλα πνευματικά ρεύματα του καιρού του. Δεν ήταν κάποιος επαρχιώτης που από ανασφάλεια περιχαρακώνεται στο εθνικό εγώ.

 

Ήξερε όλη την ευρωπαϊκή ζωή και δημιουργία και για αυτό υποστήριζε με πάθος την ελληνική Ιδέα. Γιατί δεν έγινε εθνικιστής επειδή δεν μπορούσε να γίνει κάτι άλλο, αντίθετα, διάλεξε το πιο σπουδαίο και το πιο δύσκολο από την πλέρια πίστη τόσο στη δική του δύναμη όσο και στη δύναμη του ελληνικού έθνους.

 

Οι πολιτικές, φιλοσοφικές, κοινωνιολογικές και καλλιτεχνικές ιδέες που προβάλλουν μέσα από το έργο του, μας ανάγουν συνεχώς όχι μόνον στα προβλήματα του καιρού του αλλά και σε βασικά ζητήματα της δικής μας εποχής. Πρώτος εισάγει το ψυχολογικό μυθιστόρημα. Ο εσωτερικός μονόλογος, η ενδοσκόπηση, η ψυχολογική ρευστότητα και εναλλαγή είναι στοιχεία δομικά του έργου αλλά και της πολύπλοκης προσωπικότητας του Ίωνος. Το αιώνιο διάβα κατά βάθος δεν αρκεί να κατασιγάσει την αγωνία του. Ο πεσσιμισμός του τότε μετασχηματίζεται στην αισιοδοξία της δράσης. Ό,τι συμβαίνει στη ζωή του δεν είναι από τύχη. Ο Δραγούμης ζει σύμφωνα με τη μοίρα του Είναι του. Είναι ένας αριστοκράτης που σμιλεύει αργά αλλά σταθερά το άγαλμά του το ίδιο, γνωρίζοντας πως δεν θα προλάβει να το τελειώσει. Μια κατηγορική προσταγή οδηγεί αυτό τον απόμακρο κοινοτιστή, αυτό τον τέλειο Έλληνα σε μια έξοχη καρποφορία. Σε ένα διαχρονικό δίδαγμα Ελληνισμού, αρρενωπότητας και ορμής προς τη θυσία. Η διαύγειά του τις ώρες της νυχτερινής μοναξιάς πρέπει να ήταν τρομακτική και μας χάρισε μερικές από τις ωραιότερες σκέψεις της νεοελληνικής πνευματικής ζωής.

 

Η πραγματική ζωή του Δραγούμη στάθηκε πολύ μεγαλύτερη σε ένταση και αξία από τη συμβατική των 42 του χρόνων. Ποιο θα ήταν το μέλλον του; Θα ένωνε, μετά την Καταστροφή του 1922 το εθνικιστικό κίνημα στην Ελλάδα που ο Εθνικός Διχασμός χώρισε; Όποιες κι αν είναι οι υποθετικές εκτιμήσεις, αυτό που πραγματικά έμεινε είναι η μέγιστη εντολή του για μια Ζωή άξια του σκοπού της: «Θέλω να είμαι ωραίο δείγμα ανθρώπου Έλληνος. Να, σκοπός μιας ζωής».

 *Περιλαμβάνεται στο Εθνικισμός και Ελληνικότητα—Δοκίμια, εκδόσεις Πορθμός, 2η αναθεωρημ. έκδοση 2003, σελ. 115-121.

 

Ο Κώστας Χατζηαντωνίου (Ρόδος, 1965) είναι Έλληνας συγγραφέας. Γεννήθηκε στη Ρόδο, όπου και μεγάλωσε. Αποφοίτησε από το Βενετόκλειο λύκειο αρρένων Ρόδου και από το τμήμα πολιτικής επιστήμης και δημόσιας διοίκησης της νομικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (1987). Ιστορικός, δοκιμιογράφος και πεζογράφος, το έργο του περιλαμβάνει αφηγήματα, ιστορικές μελέτες για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας, της Κύπρου και της Χειμάρρας, δοκίμια στοχασμού, βιογραφίες (του Ν. Πλαστήρα και του Θ. Πάγκαλου) και τρία μυθιστορήματα. Είναι μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων και της Διοικούσας Επιτροπής του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά. Έχει τιμηθεί με το Bραβείο Δοκιμίου του Pen Club για το βιβλίο του Εναντίον του χρόνου, με το Βραβείο Δοκιμίου Π. Φωτέα και με το Βραβείο Λογοτεχνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (European Union Prize for Literature) για το μυθιστόρημά του Αγκριτζέντο. Έχει την ευθύνη του λογοτεχνικού περιοδικού Το Κοράλλι. Το 2011 τιμήθηκε με το Βραβείο Λογοτεχνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (European Union Prize for Literature) για το μυθιστόρημά του Αγκριτζέντο, το οποίο ως το 2024 είχε μεταφραστεί στην Ιταλία, την Σερβία, την Πολωνία, την Κροατία, την Αλβανία και την Σλοβενία.

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ: Αγκριτζέντο, εκδόσεις Καστανιώτη, 2009 (3η έκδοση 2024),  Ο κύκλος του χώματος, εκδόσεις Καστανιώτη, 2017, Το στέμμα των αυγών, εκδόσεις Καστανιώτη, 2020. ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ: Η κόρη του Ιεφθάε, εκδόσεις Λάτμος, 1992. ΝΟΥΒΕΛΑ: Το βιβλίο της μέλαινας χολής, εκδόσεις Παρουσία, 2021. ΔΟΚΙΜΙΑ: Εθνικισμός και Ελληνικότητα—Δοκίμια, εκδόσεις Πορθμός, 1993 (2η έκδοση 2003), Εναντίον του χρόνου, εκδόσεις Ευθύνη, 2008, Το χρέος και ο τόκος, εκδόσεις Γόρδιος, 2014, Η πεζογραφία της Θεσσαλονίκης, εκδόσεις Κουκούτσι, 2016. ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ: Μικρά Ασία. Ο απελευθερωτικός αγώνας 1919-1922, Εκδόσεις Ιωλκός, 1994 (4η έκδοση 2022), Μικρά Ασία. Ιστορία Αρχαίων Χρόνων, εκδόσεις Γόρδιος, 1999 (2η έκδοση 2009), Μικρά Ασία. Ιστορία Μέσων Αιώνων, εκδόσεις Γόρδιος, 1999 (2η έκδοση 2010), Μικρά Ασία. Ιστορία Νέων Χρόνων, εκδόσεις Γόρδιος, 1999 (3η έκδοση 2011), Χειμάρρα. Εκδόσεις Ελίκρανον, 2002 (2η έκδοση 2008), Ιστορία Νεώτερης Ελλάδας (1821-1941). εκδόσεις Ιωλκός, 2002 (2η έκδοση 2012), Κύπρος 1954- 1974: Από το έπος στην τραγωδία, εκδόσεις Ιωλκός, 2007. ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ: Νικόλαος Πλαστήρας. εκδόσεις Ιωλκός, 1998 (2η έκδοση 2006), Θεόδωρος Πάγκαλος. εκδόσεις Ιωλκός, 2005. ΑΝΘΟΛΟΓΙΕΣ: Κωστής Παλαμάς – Πρόλογος και επιλογή, εκδόσεις Καθημερινή, 2016, Κωστής Παλαμάς – Πρόλογος και επιλογή, εκδόσεις Κέδρος, 2018.