Η Έλλη Λαμπρίδη για τον Ίωνα Δραγούμη

 

“Ὁ Ἴων Δραγούμης εἶναι μεγάλος, εἶναι μιὰ συμβολική φυσιογνωμία στὴν πνευματική μας ζωή […] γιατὶ ἐτέλεσε μὲ τὴ φλεγόμενη ἀγωνία του ὅλο τὸν κύκλο τῶν προβλημάτων, ποὺ ἀναγκαστικὰ ἀντικρύζουν τὸ νεώτερο Ἕλληνα, καὶ μόνον αὐτόν.”

 

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΑ: Π. ΩΡΟΛΟΓΑ: Ἴων Δραγούμης*

          Ἡ φυσιογνωμία τοῦ Ἴωνος Δραγούμη, πολύτροπη, αἰνιγματική, καὶ σημαδεμένη μὲ τὴν τραγική υψηλοφροσύνη τῆς καρδιᾶς καὶ τῆς ἐξαιρετικά καλλιεργημένης διάνοιας, μένει στὴν ἱστορία τοῦ νεώτερου πολιτισμού μας σὰν ἕνας πρόδρομος κ’ ἕνα σύμβολο. Σύμβολο τίνος; Ἐδῶ εἶναι ἀκριβῶς τὸ σημάδι τοῦ μεγαλείου του, ὅτι μπορεῖ νὰ συλληφτεῖ κατὰ πολλούς τρόπους, κι’ ὅτι ὁ καθένας νομίζει ὅτι βρίσκει στὶς ἐκδηλώσεις του ἐκεῖνο ποὺ διαμορφώνεται στὴ δική του ψυχὴ καὶ τὴ δική του ἐποχή. Γι’ αὐτὸ δὲ μποροῦμε νὰ ποῦμε πὼς ὕστερα ἀπό τό βιβλίο τοῦ Κλέωνος Παράσχου ποὺ ἐστάθηκε πιὸ ἀντικειμενικὰ καὶ μὲ τὸ σκεπτικισμὸ τοῦ καθαροῦ στοχαστὴ ἀπέναντι στὴ μορφὴ τοῦ Δραγούμη, παρέλκει ἕνα δεύτερο σχόλιο, ποὺ νὰ τὸν πάρει θερμότερα, πιὸ μονόπλευρα, καὶ ποὺ νὰ μεταφέρει στὸ παρὸν, μὲ κάποιον μετασχηματισμὸ, τὰ αἰτήματα καὶ τὶς ἐπιδιώξεις του. Αὐτὸ πάει νὰ κάνει τὸ βιβλίο τοῦ κ. Ὡρολογᾶ, ἀλλὰ ἴσως μᾶς δείχνει ἔτσι καθαρότερα πὼς δὲν ἐξαντλεῖται οὔτε κ’ ἔτσι ὁ Δραγούμης καὶ ἴσως θέτει μὲ αὐτὸ τὴν ἀπαίτησιν μιᾶς τρίτης καὶ πιὸ ὁλοκληρωμένης συνθετικῆς ἑρμηνείας. Ὁ κ. Ὡρολογᾶς μᾶς παρασταίνει τὸ Δραγούμη ὡς …ἐθνικοσοσιαλιστή.

                Ὡρισμένες πλευρὲς τοῦ ἔργου του, ὡρισμένες ἐκδηλώσεις παρακινημένες ἀπὸ τὴν ἀνίσχυρη ἀγανάχτηση ποὺ τὸν ἔπιανε ὅταν ἔβλεπε τὴν παρεξήγηση, τὴν κρυερὴ ἀδιαφορία ποὺ ἔβρισκαν οἱ ἰδέες του, μποροῦν ἔτσι μὲ ὀλίγη, ἢ καλύτερα, μὲ πολλὴ καλὴ θέλησιν, νὰ ἐξηγηθοῦν ἔτσι. Γι’ αὐτὸ ἐξαίρει ὁ κ. Ὡ. ὅλες τὶς περικοπές ὅπου ἐκδηλώνεται ἡ περιφρόνηση τοῦ Δραγούμη πρὸς τὸ πλῆθος, καὶ τὶς ἐπαυξάνει μὲ δικούς του μυχτηρισμούς ὅμως ἀντηχοῦν ἀμέσως παράτονα. Π.χ. «φαινόμενο ποὺ μαρτυρεῖ ὅτι ὁ λαός κι’ ὅταν ψηφίζει κι’ ἐννοεῖ νὰ ἐπιβάλει τὶς γνῶμες του, τονίζει τὴ δικιά του ἀναρμοδιότητα, σὲ κάθε περίπτωση ἀποτυχίας» (σελ. 9) καὶ «ἡ μᾶζα τῶν ἀνθρώπων ...εἶναι ὁ αἰώνιος Κάλυμπαν» (σελ. 95). Ἡ ἀπέχθεια τοῦ Δραγούμη δὲ στρέφεται ὅμως τόσο πρὸς τὸ λαό, τὸν ἀκαλλιέργητο, τὸ στενωμένο μέσα στὰ ὅρια τῆς καθημερινῆς ἀνάγκης καὶ τὸν ἀνεύθυνο, ὅσο πρὸς ἐκείνους ποὺ ποζάρουν γιὰ ὁδηγοί του, χωρίς οὔτε προνοητικό μυαλό, οὔτε πλατειὲς ἀπόψεις, οὔτε μεγαλόψυχη διάθεση. Τὸ αἰώνιο πρόβλημα τῆς ἐπιλογῆς τὸν βασανίζει τόσο πιὸ ὀδυνηρά, ὅσα μ’ αὐτὸ πιέζεται καὶ ὁ ἴδιος ὁ ἑαυτός του· φλέγεται ἀπὸ πίκρα καὶ ἀγανάχτηση γιὰ τὴν ἐπιβολὴ τῶν ἀνάξιων, ἀλλὰ καὶ γιὰ τῶν ἀξίων τὶς ἐπιτυχίες· ἔχει τὸν ἔρωτα τῆς εὐγενικῆς φιλοδοξίας, ποὺ τίποτα δὲ βρίσκει ἱκανοποιητικό, γιατὶ βαδίζει μὲ ἕνα ὅραμα μπροστά του, ζυμωμένο μὲ τὸ αἷμα τῆς καρδιᾶς του, καὶ ἀρνητικά μᾶλλον παρά θετικά καθορισμένο. Ἡ σχέση τοῦ ἀρχηγοῦ πρὸς τὸ λαό του, σχέση ἀναμφισβήτητα κατά βάση μυστική, δὲ λύεται βέβαια μὲ τὸ μέτρημα τῶν ψήφων τοῦ κάθε ἀγωγιάτη, ταβερνιάρη ἢ ὑπαλληλίσκου, κι’ αὐτὸ τὸ ἔνιωσε ὁ Δραγούμης μὲ πόνο, γιατὶ ἤξερε πώς σ’ αὐτὸν δὲ θὰ πήγαιναν ποτέ τέτοιοι ψῆφοι τοῦ ἔλειπε ἡ ἀποφασιστικότητα καὶ τὸ ἐργασμένο δέρμα τῶν εὐτελῶν ραδιουργιῶν τῆς ἐξουσίας, ἀλλὰ τοῦ ἔλειπε καί ἡ μεγάλη δύναμη νὰ κρατήσει χωριστὰ στὸ νοῦ καὶ τὴν πράξη του τὰ ἀπαραίτητα ταπεινά μέσα γιὰ τὴν ἐκπλήρωση τῶν ὑψηλῶν του σκοπῶν. Καὶ εἶναι μὲν ἀλήθεια πὼς τὰ μέσα ἐκεῖνα ἀντανακλούνε μὲ τὸν καιρὸ καὶ στοὺς σκοπούς καὶ στὴν πράξη γι’ αὐτὸ κανένας κοινοβουλευτικός πολιτικὸς δὲν ἐτελείωσε ποτὲ τὴ σταδιοδρομία του παρὰ ἢ λιγότερο ἁγνὸς ἀπ’ ὅ,τι τὴν ἄρχισε, ἢ συντριμμένος ἠθικά. Ἀλλὰ τὸ πρόβλημα τῆς σχέσης τοῦ ἀρχηγοῦ καὶ τοῦ λαοῦ του ἄλλο τόσο δὲ γίνεται μὲ τὴν ἐπιβολὴ τῆς βίας, ἢ μὲ τὴν ὑπνωτικὴ ἐπανάληψη τῶν ὑποβλητικῶν συνθημάτων. Γι’ αὐτό πρέπει ν’ ἀμφισβητήσει κανεὶς τὸν ἰσχυρισμό πώς ὁ Δραγούμης θὰ ἤτανε θερμός ὀπαδός τῶν ὁλοκληρωτικῶν συστημάτων ἐκτὸς ἂν ἀρχηγὸς ἦταν ὁ ἴδιος· καὶ μὲ τὴν προϋπόθεση αὐτὴ δὲ βλέπομε ποιὸς θὰ ἦταν ἀντίθετος.

               Ἔλειπε ἀπὸ τὸ Δραγούμη ἡ μαγικὴ δύναμις τῆς μετατροπῆς τοῦ στοχασμοῦ σὲ πράξη, ἡ ἀνεξήγητη ἐπιβολὴ ἀπάνω στὶς μάζες, ἡ ἐκτελεστικὴ ἱκανότητα καὶ τοῦ ἔλειπαν ὄχι ἀπὸ ἀδυναμία, ἀλλ’ ἀπὸ ὑψηλὰ περίσεια· ἡ σκέψη του ἦταν πολὺ δηλωμένη, ἡ ἠθική του συνείδηση πολὺ ἁγνή, ὁ πολιτισμός του μὲ ἄλλα λόγια πολύ ἐκλεπτισμένος. Καὶ πρέπει νὰ δώσουμε ἄδικο στὸν κ. Ὡρολογᾶ, ὅταν λέει γιὰ τὸ Δραγούμη: «Ἀτελὴς ἡ πεῖρα κι’ ὁ πνευματικός του ἐφοδιασμός δὲν παρουσίαζε πληρότητα... δὲν ἔχανε ποτὲ τὴν παρουσίαν τοῦ συγκεκριμένου καὶ ἀμέσου σκοποῦ τοῦ ἀγῶνος, ὥστε νὰ ἀπασχολῆται εἰδικώτερα μὲ θεωρητικὲς ἀναζητήσεις». Ὁ ἴδιος ὁ κ. Ὡ. τὰ ἀναπτύσσει σὲ ἄλλη σελίδα πολύ ὡραῖα (σ. 17) καὶ αἵρεται στὴν ἀναγνώριση ὅτι ὁ Δραγούμης δὲν ἐθεωροῦσε τοὺς θεσμοὺς καὶ τὰ καθεστῶτα ποτὲ ὡς αὐτοσκοπούς, ἀλλὰ ὡς μέσα καὶ ὅπλα τοῦ Ἔθνους. Μέσα καὶ ὅπλα πρὸς τί ; Ὁ Δραγούμης ἦταν κατά βάθος πολὺ πνευματικὸς ἄνθρωπος ὥστε νὰ σταματήσει στὴν ἰδέα τῆς γενικῆς εὐημερίας ἢ τῆς καλοδιοικημένης πολιτείας· ἡ λαχτάρα του τὸν ἔσπρωχνε πρὸς τὴν ἀνύψωση, τὴν ἀνάταση καὶ τὴ δημιουργία πνευματικῶν ἀγαθῶν, τὴ δημιουργία δηλ. ἑνὸς πολιτισμοῦ ἀτόφιου καὶ ἐθνικοῦ. Ὁ σκοπὸς αὐτὸς προέχει ἀπὸ κάθε ἄλλον· καὶ γι’ αὐτὸ πολεμάει τὴ μεταφύτεψη τῶν ξένων ἰσοπεδωτικῶν καὶ εὐδαιμονιστικῶν συστημάτων καὶ βρίσκει ὅτι οἱ «νέες ἰδέες» ἐπιβουλεύονται τὸ ἔθνος ὡσὰν ἐχθροί. Ἡ πρόοδος δὲν εἶναι γιὰ τὸ Δραγούμη ἡ ὁμοιόμορφη ἔννοια τῆς τεχνικῆς εὐημερίας καὶ τῆς ξενικῆς ἱκανοποίησης τῶν στοιχειωδῶν ἀναγκῶν· εἶναι ἀντίθετα ἡ ὑπέρτατη ἔξαρση τῶν ἀνώτερων δυνάμεων, ἔστω καὶ μὲ θυσία πολλῆς εὐτυχίας καὶ πολλῶν ἀνθρώπων γι’ αὐτὸ ἦταν καὶ ἀντιδημοκρατικός, γιατί θεωροῦσε φυσική συνέπεια τῶν δημοκρατικῶν καθεστώτων νὰ ἀντιδροῦν στὴν ἀρχὴ τῶν ἀρίστων. Μόνος μὲ τὴ λαχτάρα του αὐτή, ποὺ δὲν ἐκφράζεται τέλεια μὲ λογικὲς ἔννοιες, χωρὶς ἀνταπόκριση στοὺς κύκλους τῶν διανοουμένων, ἢ τῶν ἱκανοποιημένων μὲ τὶς ἄμεσες πολιτικὲς ἐπιδιώξεις των, ὁ Δραγούμης καταφεύγει χωρὶς ἱεραρχικὴ μετάβαση, σὰ σὲ κολυμπήθρα ἀνανεωτική, στὴν πίστη πρὸς τὸ ἔθνος ὡς ἕνα ὑπερατομικό σύνολο, ὡς πηγή ζωτικότητας, ὡς στήριγμα, σκοπὸ καὶ τελικὴ δικαιολογία τῆς μηδαμινῆς ὀντότητας τοῦ ἀτόμου. Τὸ ἔθνος γίνεται γιὰ τὸ Δραγούμη τὸ ἐνόργανο ὑπερατομικό πλάσμα, στὸ ὁποῖο εἶναι τιμή μας ν’ ἀποτελοῦμε ἕνα κύτταρο, σὲ ἀένναη ἀνταλλαγὴ ὀξυγόνου καὶ χυμῶν μαζί του. Στὸ ἔθνος, ἢ καλύτερα στὴν ἔννοια τοῦ ἔθνους, στὴν εἰκόνα του ποὺ πλάθει μέσα του, βρίσκει ὁ Δραγούμης παρηγοριὰ γιὰ τὴν κοινωνικὴ καὶ κρατική μιζέρια γύρω του.

             Αὐτὸ ἐξηγεῖ τὴ θερμή του ἀγάπη πρὸς τὴ Μακεδονία καὶ τὶς ἀλύτρωτες γενικά χώρες· ὁ λυρικός του θαυμασμὸς πρὸς τὸν «ἄλλο ἑλληνισμό» ἐκεῖ πάνω τὸν κάνει νὰ θεωρεῖ ὡς ἀπαραίτητη προϋπόθεση γιὰ τὴ δημιουργία τοῦ πολιτισμοῦ ποὺ λαχταράει, τὴν ὁλοκλήρωση τῆς ἀπελευθέρωσης, καὶ τῆς ἑνότητας τῆς φυλῆς. Ἡ ἔννοια τῆς φυλῆς στὸ Δραγούμη εἶναι πολύ περισσσότερο ἰδεολογική, παρὰ βιολογική, καὶ γι’ αὐτὸ εἶναι ἐσκεμμένη ἀνακρίβεια νὰ τοῦ ὑποβάλλομε ρατσιστικές θεωρίες, ἀνάλογες μὲ τοῦ σημερινοῦ γερμανικοῦ ἐθνικοσοσιαλισμοῦ· ὁ Ἑλληνισμὸς εἶναι περισσότερο πνευματικός σπόρος παρὰ βιολογικό σπέρμα. Δὲν μποροῦσε νὰ μὴν ἀναγνωρίσει ὁ Δραγούμης τὴν ἐπανειλημμένη ἐπιμειξία στὴν ὁποία ἦρθε ὁ ἑλληνικός λαός μὲ ἄλλης καταγωγῆς ὁμάδες· ἀλλὰ ποτὲ δὲν ἐφαντάστηκε νὰ ἐλέγξει την καθαρότητα τῆς προέλευσης καὶ ν’ ἀποκλείσει ὅσους τυχὸν θὰ εἶχαν βουλγάρες ἢ σέρβες προγιαγιάδες. Ὁ ἀφομοιωμένος ξένος, ποὺ θ’ ἀγκάλιαζε τὴν ἑλληνικὴ παράδοση, θὰ ἦταν γι’ αὐτὸν τριπλὰ πολύτιμος· καὶ τὸ μῖσος του πρὸς τοὺς Λεβαντίνους δὲν ἀπευθύνεται πρὸς τὸ ἀνακατωμένο τους αἷμα, ἀλλὰ πρὸς τὴ νόθη πνευματικότητά τους καὶ τὴ δουλόπρεπη καὶ καιροσκοπική στάση τους.

        Ὁ Δραγούμης ὑπόφερε ἀπὸ πνευματικὴ ἀπομόνωση κ’ ἔβρισκε προσωρινὴ ἀνάπαυλα τῆς ἀγωνίας του στὴν ἐπικοινωνία μὲ τὸ λαό, μὲ τὴν ἀπονήρευτη καὶ γενναία φιλοσοφία του, μὲ τὴν εὐκολία τῆς θυσίας του, μὲ τὴν ἁγνή του φιλοξενία καὶ διάθεση. Ἡ ζωτικότητά του πολλαπλασιαζότανε μὲ τὴν ἐπαφὴ αὐτὴ κ’ ἔνοιωθε τὶς δυνάμεις του ἱκανές νὰ γεμίσουν τὸ μεγάλο, παρθένο ἀπὸ ἰδέες κενὸ τῆς ψυχῆς τοῦ λαοῦ, νὰ φωτίσει το μυαλό τους νὰ ἐμψυχώσει τις ὁρμές τους, δι’ αὐτὸ ἔλεγε : «τὸ Ἔθνος κ’ ἐγώ».   

            Ἡ πραγματικότητα ἔπαιξε σκληρὰ μὲ τοὺς πόθους τοῦ Δραγούμη. Ἐπιτελέστηκαν περισσότερα ἀπὸ ὅσα ὀνειρευόταν, ἀλλὰ ἐνοθεύτηκαν οἱ λαχτάρες του ἀπὸ τὴν ὀρθολογιστικὴ πολιτική. Γιὰ νὰ κερδίσουμε ἕνα μεγάλο μέρος τῶν ἐπιδιώξεών μας, φάνηκε σὰ νὰ θυσιάζομε γιὰ πάντα τὰ ὑπόλοιπα καὶ ἰδίως τὴ δύναμη τοῦ ὀνείρου, τὶς ὑποθῆκες μας στο μέλλον. Σύγχρονα μαζί μας ἐμεγάλωσαν καὶ οἱ φυλὲς ποὺ ἐθεωροῦσε σὰ μεγάλους κινδύνους καὶ βαρβαρικές δυνάμεις. Καμμιὰ παραίτηση δὲν εἶναι εὔκολη γιὰ τὴν ὀρθὴ καὶ γενναία ψυχή του καὶ κάνει τη στροφὴ ἀπὸ τὴν ὁλοκληρωτική ἀπαίτηση τῆς πρωταρχικῆς θέσης στὴ Βαλκανική, πρὸς τὴν ἰδέα μιᾶς συνεννόησης μὲ τοὺς Τούρκους, ποὺ δίκαια πιστεύει ὡς συγγενεστέρους μας, γιὰ νὰ κυριαρχήσουμε μαζί, πολιτικά, πνευματικὰ καὶ στρατιωτικὰ στοὺς ὑπόλοιπους λαούς τῆς Χερσονήσου. Τὸ σχέδιο αὐτὸ συμπίπτει μὲ τὴν περίοδο, ποὺ ὁ ὀρθολογιστής μεγαλεπήβολος καὶ «προοδευτικός» Βενιζέλος ἐνεργεῖ ἀκριβῶς ἀντίθετα καὶ ἀναγνωρίζει στοὺς ἄλλους αὐτοὺς λαούς δικαιώματα τὰ ἐδάφη ποὺ ἦταν τὰ πιὸ ἀκριβά στὴν παράδοση καὶ τόνειρό μας, σε μέρη τῆς Μακεδονίας καὶ τῆς Θράκης. Ἡ ἔχθρα τοῦ Δραγούμη πρὸς τὸν ἄνθρωπο ποὺ πραγματοποίησε μεγάλο μέρος ἀπὸ τοὺς πόθους του, πρὸς τὸν πολιτικό ποὺ εὐνοοῦσε τὴ δημοτική, τὴ λαϊκὴ ἐκπαίδευση καὶ τὴν ἠθικὴ ἐξυγίανση τῆς κρατικῆς ὀργάνωσης, ἀποτελεῖ λογικὴ ἀντίφαση, ἀλλὰ συναισθηματικὴ συνέπεια. Ἀπὸ τὴν περίοδο αὐτὴ βρίσκομε στὸ ἔργο τοῦ Δραγούμη τὶς περισσότερες συγκλονιστικές συγκρούσεις, τὰ πιὸ παθητικά ξεσπάσματα καὶ τή μεγαλύτερη ἀγωνία. Ἀλλὰ σὰν τίμιος στοχαστής νιώθει τὴν ἀνάγκη νὰ λογαριαστεῖ καὶ μὲ τὶς νέες κοινωνικές θεωρίες, ποὺ εὐνοούμενες ἀπὸ τὴν ἄκρατη κοινοβουλευτικὴ ἐλευθερία, βρίσκουν ἔδαφος καὶ ξαπλώνονται, τὸ σοσιαλισμὸ ὑπὸ ὅλες τὶς ἀποχρώσεις του, ποὺ διαδίδει ἡ τότε ὁμάδα τῶν «κοινωνιολόγων». Βλέπει τὸ ἀσύστατο τῆς οἰκονομικῆς ἀνισότητας, βλέπει ὅτι ἐκεῖνοι ποὺ ἀνεβαίνουν μὲ τὸν πλοῦτο καὶ ὑψώνουν ἀξιώσεις κοινωνικῆς ἐπιβολῆς δὲν εἶναι οἱ καλύτεροι, βλέπει τὴ φθορὰ τῶν ἀγροτῶν, ποὺ διασώζουν τὸ κάτω-κάτω τὴν εὐγενέστερη παράδοση τῆς φυλῆς, μόλις ἔρχονται στὴ πολιτεία, καὶ δὲν μπορεῖ νὰ μὴν ἀναγνωρίσει τὸ δικαίωμα τοῦ κάθε κυττάρου τοῦ ἔθνους σὲ μιὰν ἀνθρωπινή ζωή. Ἀλλὰ δὲν μπορεῖ καὶ δὲ θέλει, ὅλη του ἡ πνευματικὴ ἰδιοσυστασία ἀντιστέκεται στὸ νὰ παραδεχτεῖ ὅτι τὸ σοσιαλιστικό ἰδανικό, ποὺ εἶναι τὸ κάτω-κάτω ζωϊκὸ ἰδανικὸ σὲ ὅλες τὶς βαθμίδες, ὀργανικό, ψυχικό καὶ μεταφυσικό. Ἰδίως δὲν μπορεῖ νὰ δεχτεῖ πὼς ὅσα ἔχει ὑποφέρει ἡ ἐργατική τάξη, τῆς δίνουν τὸ δικαίωμα τῆς κυριαρχίας καὶ τῆς διαιτησίας σὲ ζητήματα πολιτικά καὶ πνευματικά ποὺ ἀφοροῦν τὴ μοῖρα τοῦ ἔθνους. Σ’ αὐτὸ λέει πὼς καὶ ὅταν ὁ σοσιαλισμός ἐπεκταθῆ γενικά, πάλι ἄνθρωποι σὰν τὸν Ἀλέξη –σὰν τὸν ἥρωά του, ποὺ ἀντιπροσωπεύει αὐτὸν τὸν ἴδιον– θὰ ὀργανώσουν τὸ «δεσποτικώτερο» κράτος. Ἡ διαισθητικὴ αὐτὴ κατανόηση τοῦ Δραγούμη γιὰ τὴν αὐταρχικότητα καὶ ὁλοκληρωτικότητα τοῦ Κράτους, ποὺ οἱ προοδευτικοὶ ὀνειρεύονταν σὰν τὸ βασίλειο τῆς ἄκρατης καὶ ἀσύδοτης ἐλευθερίας, εἶναι ἀπὸ τὰ καταπληκτικότερα ἐνοραματικὰ μαντέματα μιᾶς δυνατῆς διάνοιας ποὺ πηγαίνει κατ’ εὐθεῖαν στὰ πράματα, ὑπερπηδῶντας τὰ πολιτικά συνθήματα καὶ τὶς προφανεῖς λύσεις.

             Τὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ σημεῖα αὐτὰ τῆς πνευματικῆς καὶ πολιτικῆς πορείας τοῦ Δραγούμη τὰ ἀναλύει παραστατικά καὶ τὰ ἐκθέτει μὲ ἐπιτυχημένα εὑρήματα ψυχολογικῆς παρατήρησης τὸ βιβλίο τοῦ κ. Ὡρολογᾶ. Πολὺ ὡραῖα εἶναι ἐπίσης τὰ κεφάλαια γιὰ τὸ δημοτικισμό, ὅπου μᾶς δείχνει πὼς ὁ Δραγούμης, ἂν καὶ ἐνθουσιώδης δημοτικιστής, αἰσθάνθηκε ἐναργέστατα τὴν ἀνεπάρκεια τοῦ ἰδεολογικοῦ περιεχόμενου τοῦ δημοτικιστικοῦ κινήματος «τίποτα δὲν συγκρίνεται μὲ τὴν ἐλαφρότητα τοῦ μέσου τύπου τοῦ δημοτικιστῆ, ποὺ ἀφίνει νὰ γλυστροῦν καὶ νὰ διαρρέουν οἱ ἔννοιες, ἀπάνω στὴ μέριμνα γιὰ γραμματικὰ τελειωμένη κι’ ὀρθόδοξη γλωσσικὴ ἐμφάνιση» (σ. 56), τό κεφάλαιο γιὰ τὸ Λεβαντινισμό καὶ γιὰ τὶς ἑλληνικὲς κοινότητες. Μάταια ἀναζητοῦμε στὸ κεφάλαιο γιὰ τὴν Ορθοδοξία τὴν ὁλοφάνερη διαπίστωση πὼς ὁ Δραγούμης, σὰν γνήσιος ἕλληνας, παίρνει τὴν ὀρθοδοξία ἐμπράγματα, πολιτικὰ καὶ νηφάλια, πώς τοῦ λείπει κάθε μυστικοπαθής ἔξαρση, ποὺ θὰ μετουσίωνε τὶς ἀνθρώπινες ατέλειες τοῦ κλήρου σὲ ἀξιοσέβαστα γνωρίσματα τῶν ἀντιπροσώπων τοῦ Θεοῦ, καὶ πὼς ἀπαιτεῖ, κατὰ τὴ γνώμη μας δικαιολογημένα, ἀπὸ τὸν κλῆρο νὰ εἶναι ἕνα σῶμα στρατευόμενο ὑπὲρ τοῦ Ἑλληνισμοῦ, καὶ νὰ διακρίνεται ἀπό τὶς καθαρά ἀνθρώπινες ἀρετές του. Ἀλλὰ ὅλες αὐτὲς οἱ ἐπιτυχίες τοῦ κ. Ὡρολογᾶ στὴν ἐναισθητική κατανόηση τοῦ ἥρωά του, νοθεύονται καὶ παραστρατίζουν ἀπὸ τὴν πολιτική ἀπόκλιση ποὺ θέλει νὰ δώσει στὴν ὅλη ἐκδήλωση τοῦ Δραγούμη. Ὁ Ἴων Δραγούμης εἶναι μεγάλος, εἶναι μιὰ συμβολική φυσιογνωμία στὴν πνευματική μας ζωή, ὄχι γιατὶ ἀντιστάθηκε στὰ πρόσκαιρα ρεύματα τῆς ἐποχῆς του, ὄχι γιατί προμάντεψε μελλοντικές ἐξελίξεις –πρᾶμα ποὺ διαμφισβητοῦμε ἐντονώτατα– ἀλλὰ γιατὶ ἐτέλεσε μὲ τὴ φλεγόμενη ἀγωνία του ὅλο τὸν κύκλο τῶν προβλημάτων, ποὺ ἀναγκαστικὰ ἀντικρύζουν τὸ νεώτερο Ἕλληνα, καὶ μόνον αὐτόν. Ἡ προσπάθεια νὰ δοθεῖ συνοχὴ καὶ ὁλοκλήρωση στὸ ἔργο του, ἀπὸ τὴν ἄποψη μιᾶς πολιτικῆς ἰδεολογίας, ὅσο καὶ τέλεια ἂν νοηθῆ αὐτή, μειώνει τὴ ζωντανὴ ἀντιφατικότητα, τὸ παλλόμενο πνευματικό αἰσθητήριο τοῦ Δραγούμη. Ἦταν μιὰ συνείδηση ξυπνητή, ἕνα ἀγωνιζόμενο πνεῦμα. Τὰ προβλήματα μὲ τὰ ὁποῖα πάλευε, βρίσκονταν τότε καὶ βρίσκονται ἀκόμα σήμερα ἔξω καὶ ὑπεράνω ὁποιασδήποτε πολιτικῆς, καὶ τὸ ἐθνικοπολιτικό ντύμα ποὺ τοὺς ἔδωσε τους προσδίνει ἄλλη μιὰ τραγικὴ ἰδιότητα ἀπροσάρμοστου.

          Τὰ προβλήματα ποὺ ἔθεσε ὁ Δραγούμης δὲν λύνονται μὲ θεσμούς, ἀλλὰ μόνο μέσα στις συνειδήσεις και μόνο γιὰ ν' ἀντικατασταθοῦν ἀμέσως ἀπὸ νέα πιὸ ἐναγώνια, πιὸ ὀδυνηρά. Ἡ τελική αὐτή ἔλλειψη ἐπαφῆς μὲ τὸ ἀντικείμενό του, κατατάσσει τὸ ἄλλως ἀξιόλογο βιβλίο τοῦ κ. Ωρολογᾶ στὰ ἔργα ποὺ ὑπηρετοῦν μιὰ «θέση» μᾶλλον παρὰ τὴν καθαρή πνευματικὴ ἰδέα καὶ μᾶς ἐνισχύει στὶς ἀντιλήψεις μας: πώς ὁ Δραγούμης ἂν ἐζοῦσε σήμερα, θὰ ἦταν τὸ ἴδιο ἀνικανοποίητος, τὸ ἴδιο πολύπλευρος, τὸ ἴδιο τραγικός καὶ πὼς μετὰ τὴ ἐξαιρετικά βαθυστόχαστη μελέτη τοῦ κ. Παράσχου, ποὺ μὲ τὴν ἐμβρίθεια του διαπιστώνει καὶ ἑρμηνεύει μόνο ψυχολογικὰ τὶς πνευματικές ὄψεις τοῦ Δραγούμη καὶ μετὰ τὴ μονομερῆ καὶ πολιτικά χρωματισμένη ἀπόπειρα τοῦ κ. Ὡρολογᾶ νὰ δοθεῖ θετικὸ καὶ πραχτικό περιεχόμενο στὸν ἀγώνα του, θὰ χρειαζόταν ἕνα τρίτο βιβλίο, ποὺ νὰ μᾶς παραστήσει τὸ Δραγούμη ὅπως πραγματικὰ ἦταν καὶ ὅπως μπορεῖ νὰ σταθῆ σὰν πρότυπο στοὺς εἰλικρινεῖς πνευματικοὺς ἀγωνιστές.

 

ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

 

 

 

 

*Λαμπρίδη  Έλλη, [Βιβλιοκρισία] «Π. Ωρολογά: Ίων Δραγούμης», Νέα Πολιτική, περ. Β', έτος 3, τχ. 1, Αθήνα 1939, σελ. 129-134.