«Η αιώνια επιστροφή του Ίωνα Δραγούμη»

 

 

 

 

 Το ημερολόγιό του, που αριθμεί 3.000 σελίδες, όσες, για παράδειγμα, 

Η αναζήτηση του χαμένου χρόνου, είναι ουσιαστικά χρονικό.

 

 

 

γράφει ο Κυριάκος Μαργαρίτης*

 

Πριν από δεκαπέντε μέρες πήγα στη Θεσσαλονίκη για την Έκθεση Βιβλίου, και διέμεινα στο Ξενοδοχείο Πέλλα, που βρίσκεται στην οδό Ίωνος Δραγούμη, όπως και ο ναός του Αγίου Μηνά, εκεί όπου ύψωσε την ελληνική σημαία ο δεκανέας Δραγούμης μετά την απελευθέρωση της πόλης, κατά τον Οκτώβριο του 1912.

«Το όνομα “Θεσσαλονίκη”», έγραψε τότε, «είναι μάγια φορτωμένο, αντιλαλεί σαν κανόνι, και λάμπει στα μάτια του λαού σαν το άστρο της αυγής». Έτσι ένιωσα το πρωί της Κυριακής, 11 Μαΐου 2025, μετά τον εκκλησιασμό, φυσικά στον Άγιο Μήνα.

Το 1916, όταν ίδρυσε το Κράτος της Θεσσαλονίκης, ο άσπονδος φίλος του Ίωνα, Ελευθέριος Βενιζέλος, έγραψε στη βαρόνη Ριανκούρ τα ακόλουθα: «Έχω ήσυχον την συνείδησίν μου ότι ανέμεινα έως ου εμόρφωσα ακράδαντον πεποίθησιν ότι εξ Αθηνών δεν ειμπορεί να προέλθη η σωτηρία».  

Εγώ ανέκαθεν πίστευα ότι εξ Αθηνών τα κρείττω, αλλά τώρα τελευταία με τρώει το σκουλήκι της αμφιβολίας, ίσως επειδή τραυματίστηκε ο συμπατριώτης της Λουίζας Ριανκούρ, Ματίας Λεσόρ, και το σπίτι μας έμεινε δίχως στύλο. Αλλά θα ελπίζουμε στο όγδοο, και σε όλα τα τρόπαια, νίκες, θριάμβους, μέχρι τέλους. 

 

 “Πόσο λάθος έχουν «μετρήσει» κάποιοι τον Ίωνα Δραγούμη και τον έχουν τοποθετήσει στους «πρωτοφασίστες». Στα ημερολόγια του ξεδιπλώνει το στοχαστικό πνεύμα και την εσωτερική δύναμη ενός πηγαίου ανθρωπιστή.”

 

Στις 15 Μαΐου 2024, στο ιδρυτικό μανιφέστο των Extraordinary Gentlemen, είχα παραθέσει αυτή τη φράση από τα ημερολόγια του Δραγούμη, από τον Ιούνιο του 1913: «Θέλω να ιδρύσω στον Ελληνισμό μια νέα ευγένεια, που να μην έχει τίποτα να κάνει με την τάχα αριστοκρατία που υπάρχει στην κοινωνία μας».  

Τώρα, έναν χρόνο μετά, θέλω να παραθέσω και τη συνέχεια, την αμέσως επόμενη φράση: «Να μην ξεχνώ πως είμαι πάντα εκείνος που δίνει». Στα λατινικά, εκείνος που δίνει, ο Δότης, ο Δωρητής, ονομάζεται Dante. Κατά τον Νίτσε, Δωρητής είναι ο Υπεράνθρωπος.

 

 “«Θέλω να ιδρύσω στον Ελληνισμό μια νέα ευγένεια, που να μην έχει τίποτα να κάνει με την τάχα αριστοκρατία που υπάρχει στην κοινωνία μας», είχε πει το 1913 ο Δραγούμης.” 

 

Το αθάνατο έργο, η Κωμωδία του Ντάντε Αλιγκιέρι, που δίκαια ο Βοκάκιος την ονόμασε Θεία, χαιρετίζεται σήμερα ως η απαρχή για τη λογοτεχνία της Νέας Ευρώπης, το ιδρυτικό κείμενο μιας νέας ευγένειας, ζωής, ομορφιάς – ενός νέου, εννοώ, πνεύματος.

 Όταν τρελάθηκε, ο Νίτσε έγραψε από το Τορίνο σε έναν φίλο μουσουργό: «Παίξε μου τώρα ένα νέο τραγούδι!»

 Ο Μάιος είναι συνυφασμένος με τη νέα ζωή, με την ανθοφορία και αναγέννηση, κι έτσι θα εξηγείται που ο 17χρονος Ίων Δραγούμης διάλεξε την Πρωτομαγιά του 1895 για να γράψει: «Τι αισθήματα ποικίλα εμβάλλει η ωραία μουσική εις την ανθρωπίνην καρδίαν είναι δύσκολον να φαντασθή κανείς εάν δεν έχει πλέον ακούση μουσικήν».

 Αυτή είναι η ιδρυτική φράση των ημερολογίων, η αφετηρία για τις 3.000 σελίδες που θα συντάξει ο Δραγούμης (χώρια τα μυθιστορήματα, τα άρθρα, οι επιστολές κτλ.), καταρρίπτοντας όλα τα ρεκόρ της νέας ελληνικής πρόζας, και επιτελώντας, πρώτος απ’ όλους τους συγγραφείς μας, τη στροφή προς τον εσωτερικό άνθρωπο.

 

Kανένας Έλληνας δεν έγραψε, ούτε πρόκειται να γράψει ποτέ ημερολόγιο με τη μέριμνα και τη σπουδή του Δραγούμη.

 Τον Ιούνιο του 2021, χρόνια μετά την έκδοση κάποιων τόμων ημερολογίου από τον Ερμή, κυκλοφόρησε από τον Πατάκη και ο τόμος «Κρυμμένα» ημερολόγια (από τα έτη 1912-1913), στον οποίο περιέχεται και απόσπασμα από ένα κείμενο του Γιώργου Θεοτοκά, που θυμίζω ότι έγραψε το μανιφέστο Ελεύθερο πνεύμα, εμπνευσμένος από το Νέον πνεύμα που είχε γράψει ο ομογάλακτος φίλος του Ίωνα, Περικλής Γιαννόπουλος.

 Το παράθεμα στα «Κρυμμένα» ημερολόγια είναι από μεταγενέστερο κείμενο, πιο ώριμο, του 1941: «Ο Ίων Δραγούμης», γράφει εδώ ο Θεοτοκάς, «είναι χρονολογικά ο πρώτος πεζογράφος μας που συνειδητοποίησε τη σημασία, τον πλούτο, το βάθος του εσωτερικού ανθρώπου. Αυτός είναι ο κυριώτερος τίτλος του. Είναι ο συγγραφέας που έκανε τη στροφή προς τα μέσα, προς την έρευνα και την ανάλυση της εσωτερικής ζωής».

 Η αλήθεια είναι ότι κανένας Έλληνας δεν έγραψε, ούτε πρόκειται να γράψει ποτέ ημερολόγιο με τη μέριμνα και τη σπουδή του Δραγούμη, που τον είχε επηρεάσει ο Μορίς Μπαρές, με τη διαβόητη Culte du Moi, που σημαίνει μελέτη του εαυτού, αλλά μπορεί να σημαίνει και τη λατρεία του, την αυταρέσκεια, την αυτοθέωση. Ο Ίων σώθηκε από αυτή την παγίδα, επειδή ήταν πλατύτερος: «Είμαι τίποτα και δε θα χάσει η Βενετιά βελόνι, αν χαθώ. Είμαι όλα και θα χαθεί ο κόσμος, αν χαθώ, γιατί ο κόσμος είμαι εγώ».

 Το πρώτο βιβλίο του Δραγούμη, που εκδόθηκε το 1902, είχε τίτλο: Το μονοπάτι. Το τελευταίο, που εκδόθηκε το 1918, ήταν Το σταμάτημα. Η στάση, όμως, φέρ’ ειπείν στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας, ήταν αεικίνητη, όπως το άγαλμα του Δρομέα. Η πορεία συνεχίστηκε μετά θάνατον, όταν εκδόθηκε το βιβλίο με τίτλο Ο Ελληνισμός μου και οι Έλληνες. Κι όλοι αυτοί, βέβαια, ήταν ο Ίων, που ήταν όλος αυτός: ο Νέος Ελληνισμός. 

Λογοπαίζοντας με το αρχαιοπρεπές όνομα που διάλεξε ο μικρός Γιαννάκης, που οι συγγενείς συχνά τον φώναζαν Τζον, σκέφτομαι τη μετοχή του ρήματος εἶμι , κι εννοώ τη μετοχή στο μυστήριο, στο μέγα και αιώνιο τελούμενο, κι ερμηνεύω το όνομα Ίων ως εξής: ΕΡΧΟΜΕΝΟΣ. Θα τον βρούμε μπροστά μας, εκεί που δεν θα το περιμένει κανείς.

 Το ημερολόγιό του, που είπαμε ότι αριθμεί 3.000 σελίδες, όσες, για παράδειγμα, Η αναζήτηση του χαμένου χρόνου, είναι ουσιαστικά χρονικό, η εξουθενωτική αναζήτηση του τρόπου για ένα νέο έργο και μια νέα ευγένεια – για τον νέο ελληνικό πολιτισμό.

 «Δεν ξέρω», ομολογεί κάποτε, πιθανόν κουρασμένος. «Μπορεί να είναι η εθνική πίστη (δηλαδή η πίστη στο έθνος) αλλά η πίστη αυτή δεν αρκεί για να εμπνεύσει έναν πολιτισμό. Κάποια αγάπη πρέπει να υπάρχει αλλά η αγάπη για το έθνος μονάχα αποκλείει μια γενικότερη αγάπη ίσως. – Τέλος πάντων δεν ξέρω. Ούτε με τη βία μπορεί να γίνει μια πίστη, μια αγάπη, ένας πολιτισμός».

 Σχολιάζοντας τα πιο πάνω, ο Νώντας Τσίγκας, επιμελητής του τόμου «Κρυμμένα» ημερολόγια, προσφυώς αναφέρει: «Ας συνεχίσουν να βάζουν πινελιές αστόχαστες στο πορτρέτο του… “πρωτοφασίστα” Δραγούμη οι πρόθυμοι, οι απερίσκεπτοι, οι εμπαθείς, οι απληροφόρητοι». Και αγιάζει το στόμα του, γιατί κοντεύουμε να τρελαθούμε τελείως.

 Γεγονός είναι ότι η νεοελληνική διανόηση έχει εκχωρήσει προ πολλού τον Ίωνα Δραγούμη στους φασίστες και στους νεοναζί, κάτι εξωφρενικό (και εξευτελιστικό – για τη νεοελληνική διανόηση), που όμως δεν βλέπω  ν’ απασχολεί και κανέναν. Δεν ξέρω.

 Τώρα που γράφω, πάντως, κοιτάζω στον τοίχο μου το χαρακτικό του Ντύρερ, τον Ιππότη με τον θάνατο και τον διάβολο, και το σημειώνω, κι όποιος καταλάβει, κατάλαβε.

 Μόλις το 1928, και μόλις είκοσι δύο ετών, ο Θεοτοκάς λέει τα πράγματα με τ’ όνομά τους: «Δεν κολακέβει καθόλου τους διανοούμενούς μας η αδιαφορία, που έδειξαν ως σήμερα για το έργο αυτού του εξαιρετικού ανθρώπου, που σκέφτηκε και αιστάνθηκε περισσότερο από κάθε άλλον Έλληνα σύγχρονό του. Όσο κι αν [sic] είναι το έργο του κοματιασμένο και αδούλεφτο, φαίνεται πως μέσα σ’ αυτό θα πάμε να βρούμε τα ρεκόρ της νεοελληνικής πρόζας. Φαίνεται πως με τον Ίωνα αρχίζουν να χαράζουν στον ορίζοντα μερικές ελπίδες μεγάλης λογοτεχνίας. Μα πρέπει να δουλέψουν απάνω στο έργο του και βαριούνται». Και ξαφνικά έχουμε Μάιο του 2025. Ακόμα τούτη η άνοιξη.

 Φαίνεται ότι ο Ίων Δραγούμης δολοφονήθηκε δυο φορές. Αλλά εκείνος επιμένει να έρχεται. Σας παρακαλώ να κοιτάζετε προσεκτικά τον Δρομέα, και ειδικά την ώρα του σούρουπου. Είτε ως Hilton, είτε ως Ilisian, η πατρίδα μας είναι τα Ηλύσια Πεδία. Εκεί κοντά είναι και η οδός Ίωνος Δραγούμη των Αθηνών – εξ ων τα κρείττω (που έρχονται).

Στη Θεσσαλονίκη, που λέτε, ανέβηκα για την παρουσίαση του μυθιστορήματος Ο πεθαμένος και η ανάσταση, του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη, κορυφαίου Έλληνα συγγραφέα στον 20ό αιώνα, που μας έδωσε ένα πνεύμα νέο, άγιο και ζωοποιό, ένα πνεύμα αληθείας.

 Κατά σύμπτωση, ο μικρός Γιαννάκης Δραγούμης είχε για οικοδιδάσκαλο στην Αθήνα τον παππού Θεοχάρη Πεντζίκη, ο οποίος συνυπέγραψε την ίδρυση του Ηρακλή κατά το 1908, έτος γέννησης του εγγονού Νίκου, έτος ίδρυσης και του Παναθηναϊκού μας. Case closed, και ο δρόμος είναι ανοιχτός. Πάμε για το όγδοο. Πηγαινοερχόμαστε, εννοώ∙ πηγαινοερχόμαστε, εις αιώνας αιώνων.

 

*ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ στη στήλη The League of Extraodinary Gentlemen.Πηγή: Andro.gr, 22/5/2025 https://www.andro.gr/zoi/h-aionia-epistrofh-tou-iona-dragoumi/