«Ὁ Ἴδας βάζει στὴ φιλοπατρία τὴ σκέψη…»

 

Η κριτική του Κωστή Παλαμά για το βιβλίο

 του Ίωνος Δραγούμη «ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΚΑΙ ΗΡΩΩΝ ΑΙΜΑ»

(Δεύτερη έκδοση, 1914)

      Στὰ 1907 πρωτοφάνηκε τὸ βιβλίο τοῦτο. Στὰ 1904 ὁ Παῦλος Μελᾶς πρόσφερε στὴ Μακεδονία τὸ αἷμα του γιὰ τὸ ξανάνθισμα τῶν ἐθνικῶν ἀγώνων. Κάπου ἐκεῖ πέρα ἕνας σταυρὸς ἁγιάζει τὸν τόπο ποὺ ἔπεσε ὁ ἡρωϊκός πρόμαχος. Κάπου ἐδῶ στὴν πέτρ’ ἀπάνου ἕνας τεχνίτης ἀλοφροσκάλισε τὴ δόξα τοῦ Παύλου Μελά. Τὸ βιβλίο τοῦ Ἴδα, εἶναι τ’ ὀμορφότερο καὶ τὸ στερεώτερο ἔργο τὸ στυλωμένο γιὰ νὰ μᾶς μνημονεύῃ καὶ νὰ μᾶς δοξάζῃ ἕναν ἥρωα σὰν ἐκεῖνος.

       Μὰ δὲν εἶναι μόνο τοῦτο. Καθὼς ὁ Μελᾶς μὲ τὸ θάνατό του ἐκεῖ κάτου χάραξε γιὰ νέα δυνατά πατήματα τὸ δρόμο τῆς πατριωτικῆς ἐνέργειας ποὺ σὲ λιγάκι σὰ θαματουργά καρποφόρησεν, ἀνάλογα ὁ Ἴδας μὲ τὸ βιβλίο του δίνει ἕνα καινούριο φτέρωμα στὴν πατριωτική σκέψη. Ὡς τότε, καὶ γενικώτατα, ὁ πατριωτισμός γινόταν ἀντικείμενο (μέσα στὸν κύκλο κάποιας ἐργασίας διανοητικῆς) ἢ δημοσιογραφικῆς πολεμικῆς ἢ λυρικοῦ οἴστρου. Κάπως παράλληλα μὲ τὰ πατροπαράδοτα μιᾶς μισῆς ἢ ἀβοήθητης ἢ ἄτολμης, μικροπόνηρης ἢ στενοκέφαλης πολιτικῆς, τὸ ἄρθρο ἢ ὁ στίχος, ἡ γεωγραφία, ἀβασάνιστα, ἡ ρητορική, αχαλίνωτα, μιλούσανε γιὰ τὴ Μακεδονία, ὑπηρετούσανε τὴν πατριωτικὴν ἰδέα. Ὅπου ἀγαθὴ ἡ προαίρεση, σεβαστή ἡ πράξη. Καθένας κάνει ὅ,τι μπορεῖ εὐλογημένος μόνο νὰ τὸ κάνῃ μὲ τὴν καρδιά του.

       Μὲ τὸ «Μαρτύρων καὶ ἡρώων αἷμα» κάπως ξεφεύγουμε ἀπὸ τὰ συνηθισμένα. Τραβᾶμε ἐμπρός. Πράσινα βάθη. Πλατιοὶ ὁρίζοντες. Μιὰ φωνή, ἥσυχα ἥσυχα, σχεδόν χωρίς κινήματα καὶ χωρίς νεῦρα, μὰ καθαρὰ καὶ στρογγυλά, μᾶς μιλᾶ· καὶ ξέρει καλὰ τί λέει. Δὲν τὴν ἀκοῦμε τὴ φωνὴ αὐτὴ οὔτε ἀπὸ βῆμα κοινοβουλευτικό, οὔτε ἀπὸ μπαλκόνι συλλαλητηρίου. Κοντά μας εἶναι. Σκύβει στ’ ἀφτί μας σχεδὸν καὶ μᾶς τὰ λέει. Μὰ ὄχι κρυφά. Φανερά, πεταχτά. Καὶ ὁ ἄνθρωπος ποὺ μᾶς μιλεῖ, μᾶς δείχνει μὲ τὸ χέρι του κάποιους τόπους ἀγνάντια μας καὶ μᾶς τοὺς φέρνει τόσο κοντά, μὲ τὸν τρόπο ποὺ γιὰ κείνους μᾶς μιλεῖ, ὥστε πιστεύουμε πώς φτάνει ν’ ἁπλώσουμε τὰ χέρια μας γιὰ νὰ τοὺς πιάσουμε τοὺς τόπους αὐτούς. Νά τὸ μυστικὸ καὶ νά τό χάρισμα τοῦ ἁγνοῦ λόγου.

        Τὸ βιβλίο τοῦ Ἴδα ἔχει σελίδες εἰκονικώτατα περιγραφικές μὰ διήγημα δὲν εἶναι. Κάποτε ὑψώνεται μὲ τὰ φτερὰ τοῦ λυρισμοῦ μὰ τραγούδι δὲν εἶναι. Ὁ Ἀλέξης, ἡ Ἁγνή, ὁ Καπετάν Ζέζας, ὁ Βούλγαρος μέσα στὴ φυλακή, ἕνας δεσπότης, ἕνας προεστός, οἱ ραγιάδες καὶ οἱ μάρτυρες, οἱ  κ ο μ ί τ ε ς  καὶ οἱ φονιάδες ποὺ μᾶς παρουσιάζονται μέσα στὰ φύλλα του, εἶναι καὶ ἥρωες, εἶναι καὶ πρόσωπα τραγικά μὰ τὸ βιβλίο του δὲν εἶναι δρᾶμα. Ἡ μακεδονικὴ γῆ μέσα σ’ αὐτὸ ξετυλίγεται μέσ᾽ ἀπὸ τοὺς θαμποὺς ἀχνούς μιᾶς πολὺ συνοπτικῆς καὶ κάπως ρουτινιέρικης δημοσιογραφίας ἢ μιᾶς ποιητικῆς ὑμνογραφικῆς ἀοριστολογίας. Ξεκαθαρίζει. Μᾶς δείχνεται μετρημένη, λεπτολογημένη, ξεσκεπαστά. Ὁ συγγραφέας τὴν περπάτησε τὴ γῆ τούτη, τὴν εἶδε μὲ τὰ μάτια του, τῆς κράτησε σημειώματα στὸ χαρτί του, τῆς χάραξε τὶς ζωγραφιές της μέσα στὴν καρδιά του. Τὸ βιβλίο τοῦ Ἴδα, καὶ μὲ ὅλες τὶς μαρτυρημένες πληροφορίες του, μόλα ταῦτα δὲν εἶναι κανένα σοβαρό ὑπόμνημα
γιὰ τ’ ἀρχεῖα τῶν ὑπουργείων.

        Τὸ «Μαρτύρων καὶ ἡρώων αἷμα» εἶναι καθὼς ὅλα σχεδὸν τὰ δημιουργικά βιβλία, ἔργο συνθετικό καμωμένο μὲ τὴ βοήθεια καὶ τῶν στοιχείων ποὺ μνημονεύομε, μὰ πρῶτ’ ἀπ’ ὅλα χυμένο μὲ τὴν πνοὴ καὶ μὲ τὴ δύναμη τῆς πατριδολατρείας, βοηθημένης ἀπὸ τὰ χαρίσματα μιᾶς νέας φαντασίας καὶ μιᾶς σπάνιας γιὰ μᾶς γνωριμιᾶς τῶν πραγμάτων, χυμένο στὸν ὀρείχαλκο, ἁπλούστατα, τοῦ πεζού λόγου.

        Καὶ δῶ ταιριάζει νὰ σημειώσω τὰ λόγια του Ψυχάρη (Ρόδα καὶ Μῆλα Δ' σ. 254): «Ἡ κρίσιμη ὥρα γιὰ ἕνα ἔθνος εἶναι ἡ ὥρα ποὺ ἀρχίζει καὶ γράφει τὰ πεζά... Πεζός λόγος, θὰ πῇ σκέψη, πομονή, ἐργασία, κρίση καὶ διάκριση, θὰ πῇ φαντασία καὶ κριτική συνάμα, ποίηση καὶ σοφία, τρέλα καὶ γνώση, θὰ πῇ λευτεριὰ ποὺ γιὰ νὰ τὴν ἀπολάψῃς πρέπει νἆσαι πρῶτα κύριος τοῦ ἑαυτοῦ σου, ἀφέντης καὶ τοῦ νοῦ καὶ τῆς ψυχῆς σου».

         Τὸ βιβλίο τοῦ Ἴδα εἶναι γιομάτο ἀπὸ ψυχή μὰ ἡ μεγάλη πραχτική ἀρετὴ τῆς ψυχῆς αὐτῆς εἶναι πὼς παρουσιάζεται  μέσα σὲ μιὰ μορφή. Τὸ βιβλίο εἶναι καλογραμμένο δῶστε στὴ λέξη «καλογραμμένο» ὅλο της τὸ νόημα δηλαδὴ καλοστοχασμένο. Νομίζετε πώς δὲ θὰ μποροῦσε ἀλλιώτικα νὰ γραφτῇ παρὰ στὴ γλώσσα ποὺ γράφτηκε. Πόσο μακριά βρισκόμαστε ἀπὸ τὴ συνθηματική, καὶ μ’ ὅλη τὴν τέχνη της καὶ μ’ ὅλη της τὴν εὐγένεια, γλώσσα τῶν καθαρευουσιάνων, ποὺ εἶναι πιὸ πολὺ σὰν προσωπίδα, παρὰ σὰν πρόσωπο! Ἡ Τέχνη μόνη ζωντανεύει τὶς ἰδέες καὶ τὶς κάνει ἀποτελεσματικές.

         Τὸ βιβλίο τοῦ Ἴδα, ἔργο τέχνης πάντα, δὲν ἔχει σκοπό του τὴν καλλιτεχνικὴ ἀπόλαυση. Μέσο του εἶναι ἡ ὀμορφιά γιὰ τὸ κήρυγμα τῆς ἐνέργειας. «Ἡ Μακεδονία εἶναι ὅποιου τὴν πάρη!...» «Σώνουν οἱ μάρτυρες!» Ἦρθεν ἡ ὥρα τῶν ἡρώων! Γιὰ τοῦτο φαίνεται πὼς εἶναι καμωμένο μὲ λιγώτερα λόγια, μὲ περισσότερα πράγματα. Εἴπανε γιὰ τὸ Βαλαωρίτη πὼς ἔβαλε τὴν ποίηση στὴ φιλοπατρία. Ὁ Ἴδας βάζει στὴ φιλοπατρία τὴ σκέψη. Εἶναι τὸ πρῶτο του αὐτὸ βιβλίο ποὺ θὰ ἔλεγα πὼς μᾶς φέρνει στὸν κόσμο τῶν φυλετικῶν ἰδανικῶν καὶ σημειώνει σταθμό ἀνάλογο μὲ τοὺς κόσμους ποὺ μᾶς ἀνοίξαν καὶ μὲ τοὺς σταθμούς ποὺ μᾶς φέρανε, τό καθένα στὸν κύκλο του, ἔργα σὰν τὰ προλεγόμενα τοῦ Πολυλᾶ στὸ Σολωμό, σὰν τὸ «Ταξίδι» τοῦ Ψυχάρη, σὰν τὴ μελέτη τοῦ Ροΐδη στὰ 1877 γιὰ τὴν κριτικὴ καὶ τὴν ποίηση, σὰν κάποιες σελίδες τοῦ «Ἔλεγχος ψευδαττικισμοῦ» τοῦ Βερναρδάκη, σὰν τὸ σκολειό τοῦ Δελμούζου στὸ Βόλο. Ἴσως ἡ κρίση μου αὐτή φανῆ κάπως ὑπερβολική, μὰ τὸ «Μαρτύρων καὶ ἡρώων αἷμα» ἀφιερώνεται στοὺς νέους, καὶ οἱ νέοι βέβαια εἶναι γραμμένο, γρήγορ’ ἀργά, νὰ τὸ ἐχτιμήσουν ἀξιώτερ’ ἀπὸ τοὺς γερασμένους ἐμᾶς. Καὶ οἱ νέοι πιστεύω πὼς θὰ μὲ δικαιώσουν. Καὶ δὲν πρέπει νὰ λησμονοῦμε πὼς εἶναι τὸ βιβλίο τοῦτο ἡ πρώτη δοκιμή, καὶ πὼς τὸ ἀκολουθήσαν ἄλλα, ποὺ στεφάνωμά τους εἶναι τὸ μανιφέστο γιὰ τὸν Ἑλληνικό Πολιτισμό».

Καί μέσα ἀπ’ ὅλα αὐτὰ ἡ προσωπογραφία τοῦ Ἴδα, ξεχωριστή στὰ νέα ἑλληνικὰ στοχαστικά γράμματα, περιμένει τὸ ζωγράφο της και τὸν ἑρμηνευτή. Μπορεῖ κριτικὸς νὰ μὴν εἶμαι· μὰ πρόθυμα θὰ ὑπόγραφα μαζὶ μὲ τὸν ξένο καλολόγο¹ τὰ λόγια τοῦτα: «Δὲν κρίνουμε καταλαβαίνουμε κι ἀγαποῦμε ὅλα τ’ ἄλλα σχολαστικά».  

             

                                                            (1914)

 

1. C.[amile] Mauclair.*

* Ψευδώνυμο του Séverin Faust (1872-1945) κριτικού και ιστορικού της τέχνης.

Το κείμενο  πρωτοδημοσιεύτηκε στο Δελτίο Εκπαιδευτικού Ομίλου, Τόμος 4ος, 1914, σελ. 310-311. Το εντόπισα αναδημοσιευμένο και στον 8ο Τόμο, Κωστή Παλαμά Άπαντα, Εκδόσεις Μπίρης, Αθήνα, 1960, σελ. 107-109.

 

 

 ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ

Γνωρίζουμε πως ανάμεσα στον  Παλαμά και τον Δραγούμη υπήρχε πάντοτε κλίμα σεβασμού και αλληλοεκτίμησης. Ο Δραγούμης είχε γράψει στα 1907 κριτική με μορφή επιστολής προς τον ποιητή στον «Νουμά» για τον Δωδεκάλογο του Γύφτου ΚΛΙΚ ΕΔΩ  ενώ ο Παλαμάς έχει αφιερώσει στον Ίωνα την ίδια χρονιά το ποίημά του Ο Γκρεμιστής ΚΛΙΚ ΕΔΩ όπως και τη σπαρακτική  Νεκρική Ωδή ΚΛΙΚ ΕΔΩ  που γράφτηκε λίγες μέρες μετά τη δολοφονία του Δραγούμη, τον Ιούλιο του 1920. 

Το ενδιαφέρον με την παραπάνω κριτική είναι ότι δεν ήρθε «στον καιρό της (με την πρώτη δηλ. έκδοση, του 1907) μα εφτά χρόνια αργότερα. Έχει ήδη ολοκληρωθεί η νικηφόρα για τη Ελλάδα Βαλκανική διαμάχη ενώ την ίδια χρονιά ο Δραγούμης θα αναχωρήσει διαδοχικά για Βερολίνο και Αγία Πετρούπολη ως Πρέσβης και θα τυπώσει επίσης το πατριωτικό-πολιτιστικό μανιφέστο του «Ελληνικός Πολιτισμός». Θα επιστρέψει την επόμενη χρονιά θέτοντας πλέον υποψηφιότητα στις εκλογές του 1915 παραιτούμενος από το διπλωματικό σώμα.

Η έκδοση του 1914 έχει στο εσώφυλλό της ένα δίστιχο του Κ. Παλαμά ως motto:

 

Πλατειά τοῦ  ὀνείρου μας ἡ Γῆ καὶ ἀπόμακρη. Καὶ γέρνεις

ἐκεῖ καὶ σβεῖς γοργά.

Ἱερή στιγμή. Σὰν πιὸ πλατιά Τὴ δείχνεις, καὶ Τὴ φέρνεις

σὰν πιὸ κοντά.  

 

Οι στίχοι ανήκουν στο θρηνητικό -δοξαστικό ποίημα του Παλαμά που αυτός έγραψε το 1904, μετά το θάνατο του Παύλου, Μελά στη Στάτιστα της Μακεδονίας:

 

                           Παῦλος Μελᾶς

 

Σὲ κλαίει λαός. Πάντα χλωρό νὰ σειέται τὸ χορτάρι

Στὸν τόπο ποὺ σὲ πλάγιασε τὸ βόλι, ὦ παλικάρι!

Πανάλαφρος ὁ ὕπνος σου· τοῦ Ἀπρίλη τὰ πουλιά

σὰν τοῦ σπιτιοῦ σου νὰ τ’ ἀκοῦς λογάκια καὶ φιλιά,

καὶ νὰ σοῦ φτάνουν τοῦ χειμῶνα οἱ καταρράχτες

σὰν τουφεκιοῦ ἀστραπόβροντα καὶ σὰν πολέμου κράχτες.

 Πλατιά τοῦ ὀνείρου μας ἡ Γῆ καὶ ἀπόμακρη. Καὶ γέρνεις

ἐκεῖ καὶ σβεῖς γοργά.

Ἱερή στιγμή. Σὰν πιὸ πλατιά Τὴ δείχνεις, καὶ Τὴ φέρνεις

σὰν πιὸ κοντά.

 

                                       1904

 

Μια παραίνεση: Στην κριτική του Παλαμά ας μην διαβάσει κανείς τη λέξη φυλετικός με την ρατσιστική-ευγονική της σημασία.

Και μια παρατήρηση: Έχω στη βιβλιοθήκη μου όκτώ διαφορετικές εκδόσεις (από τη μεταπολίτευση κι έπειτα) του Μαρτύρων και Ήρώων αίμα. Η μόνη που περιλαμβάνει το motto με τους στίχους του Παλαμά είναι το βιβλίο του καθηγητή Κων/νου Α. Βακαλόπουλου (Ίων Δραγούμης-Μαρτύρων και Ηρώων αίμα,  Κυριακίδης, 1991) που έχει ενσωματώσει την έκδοση του 1914 μέσα στη ύλη  ενός είδους χρονολογίου-επιγραμματικής βιογραφίας του Ίωνος Δραγούμη. Όλοι οι υπόλοιποι, εκδότες ή επιμελητές, αυτό το στοιχείο έχουν ...φροντίσει να το αγνοήσουν.