«επιβάλλεται νά είμαστε πιό κοντά στή Συνεννόηση»…

 

  Γελοιογραφία της εποχής. Το ζεύγος Γαλλία-Αγγλία τραβούν διαφορετικό δρόμο από τη Γερμανία 

Παραθέτω εδώ μεταγραμμένη την απαντητική επιστολή* με ημερομηνία 29 Ιουνίου 1916, του Ίωνος Δραγούμη προς τον αδελφό του Φίλιππο. Κατά τη χρονική αυτή περίοδο, ο Φίλιππος Δραγούμης υπηρετεί ως υποπρόξενος στο προξενείο της Αλεξάνδρειας (όπου υπηρέτησε και ο Ίων το 1905). Ο Ίων έχει ήδη παραιτηθεί από το διπλωματικό σώμα και, μολονότι απέτυχε να εκλεγεί τον Μάιο του 1915, με απόφαση του εκλογοδικείου, τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς, καταφέρνει να εκλεγεί ανεξάρτητος βουλευτής Φλώρινας. Έχει μόλις προηγηθεί η παράδοση του Ρούπελ (26 Μαΐου 1916) στους Γερμανούς και τους Βούλγαρους από την κυβέρνηση Σκουλούδη (γεγονός που ο Δραγούμης δεν δίστασε να καταγγείλει στη Βουλή ΚΛΙΚ), ενώ, με το υπόμνημα που είχε υποβάλει λίγο νωρίτερα (1915) από την Πετρούπολη, ο Δραγούμης δεν έχει διόλου καταφέρει να πείσει την κυβέρνηση και τον βασιλιά Κωνσταντίνο να ταχθούν στο πλευρό της Συνεννόησης (Entente). Τα Νοεμβριανά του 1916 πλέον δεν απέχουν πολύ και η μετατροπή της χώρας σε προτεκτοράτο των Δυνάμεων, και δη της Γαλλίας, δεν θα αργήσει. Ο Δραγούμης στην επιστολή του, απογοητευμένος, ωστόσο νηφάλιος και ψύχραιμος, καταθέτει de profundis τις σκέψεις του και προσπαθεί να εξηγήσει στον αδελφό του την περιπεπλεγμένη και αδιέξοδη κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η χώρα:

 

Ἀγαπητέ μου Φίλιππε,

Τά γράμματά σου τά ἔλαβα καί τά διάβασα. Καί διάβασα καί ὅσα γράφεις τῆς Νάτας γιά τούς φόβους σου καί τίς ἀνησυχίες σου. Δέν μπορῶ νά καταλάβω γιατί ἀνησυχεῖς τόσο μέ τήν ἰδέα πώς μπορεῖ νά ἔλθει πάλι ὁ Βενιζέλος. Ἄν εἶναι γιά τό καλό τοῦ τόπου, ἄς ἔλθει, ὅσο καί νά εἶναι δημαγωγός καί ἀντιπαθητικός. Φέρθηκαν τόσο ἀνόητα οἱ κυβερνῆτες μας ὅλοι ὥστε νά φτάσουμε στο σημεῖο νά μήν τό ἔχουμε πιά γιά κακό νά ἔλθει καί ὁ Βενιζέλος. Μόνο δέν ξέρω πῶς θά τά πάει μέ τόν Βασιλιά. 

     Ἄν ἐγώ θυμώνω περισσότερο μέ τούς Σκουλούδηδες καί Γουναρῆδες καί λοιπούς, θυμώνω γιατί μέ την ἠλίθια πολιτική τους ἐπρόβλεπα ὅτι ἔφερναν σίγουρα τήν ἐπέμβαση τῶν ξένων καί μαζί τήν ἐπικράτηση τοῦ Βενιζέλου. Δέν βγῆκα γελασμένος! 

     Ὅσο γιά τόν Βενιζέλο δέν θυμώνω τόσο μαζί του, γιατί τόν ἐγνώριζα καί ἀπό πρίν καλά καί ὁ θυμός μου ἐξατμίστηκε πιά ἀπό τούς Βαλκανικούς πολέμους καί ἔπειτα. Δέν ἐγκρίνω τή διαχείριση τῆς πολιτικῆς του ἀπό τήν ἀρχή τοῦ πολέμου τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ, ἄν καί ἡ κύρια γραμμή εἶναι σωστή, ὅπως σοῦ τό ἔγραψα καί ἀπό τήν Πετρούπολη. 

    Ἐρωτοτροπίες με τή Γερμανία δέν ἐπιτρέπονται καί ἐπιβάλλεται νά εἴμαστε πιό κοντά στή Συνεννόηση. Δέν μπορεῖ οὔτε θά μποροῦσε νά εἶναι ἀλλιῶς. Τό λάθος ἦταν πού ἐξαρχῆς λάβαμε πάρα πολλές καί ἀνεπιφύλακτες ὑποχρεώσεις ἀπέναντι στήν Entente, τόσο πολύ πού δέν ἦταν βολετό ἔπειτα νά ξεμπλέξουμε καί πέσαμε σύσσωμοι μέσα στά δίχτυα της, θέλοντας καί μή. Αὐτή εἶναι ἡ ἀλήθεια. 

      Καί τώρα δεν ξέρω, ἄν δέν πρέπει, κάνοντας τήν ἀνάγκη φιλοτιμία, νά ὑποστοῦμε μέ γαλήνη καί στωικότητα καί μέ νηφαλιότητα τά ἐπίχειρα τῆς κακίας μας, δηλαδή την ὑποτέλεια καί ὑποταγή μας στό Βενιζέλο καί τήν Entente. Ὅπως τά ἔκαμαν τά πράγματα ὅλοι τους (καί Βενιζέλος καί Γούναρης καί Σκουλούδης καί ὅλοι οἱ λοιποί) δέν μᾶς μένει πιά τίποτε ἄλλο νά κάμουμε. Μόνο πρέπει νά ἐπιτύχουμε ὅρους καλούς ἄν πρόκειται να κάνουμε καί πόλεμο στό πλευρό τῶν συμμάχων, μολονότι καί αὐτό δέν ξέρω ἄν εἴμαστε ἐλεύθεροι νά τό κάνουμε ἀπολύτως (δηλαδή νά διαλέξουμε ἐμεῖς τούς ὅρους καί τίς συνθῆκες πού προϋποτίθενται για τον πόλεμο). 

       Ἐννοεῖς πώς λέγοντας αὐτά, ὄχι μόνο δέν ἀποκλείω ἀλλά καί νομίζω ἐπιβαλλόμενο νά κάμουμε ὅ,τι εἶναι δυνατόν γιά ν’ ἀποφύγουμε καί τό Βενιζέλο καί τούς κινδύνους τῆς πολιτικῆς του. Ἀλλά καί σ’αὐτό χρειάζεται καλή διαχείριση, νά μήν ἐκθέτουμε τό Βασιλέα καί νά μήν κάνουμε ἀνοησίες πού ὡφελοῦν τόν Μεσσία. 

      Ἀπό τό ἄλλο μέρος καλό εἶναι νά δείξουμε καθαρά στήν Entente πώς δέν ἐννοοῦμε νά ἀκολουθήσουμε τήν ἀντιδυναστική πολιτική τοῦ κ. Βενιζέλου, καί δέν ἐννοοῦμε νά δεχθοῦμε τήν ἐπέμβαση τῶν ξένων στά ἐσωτερικά μας. Ἐννοεῖς ὅμως πόσο δύσκολο εἶναι πιά τό δεύτερο.

Σε φιλῶ

Ἴων

 

* Η επιστολή ανήκε, όταν την μετέγραψα, το 2020, στο αρχείο του Μάρκου Φ. Δραγούμη (σήμερα απόκειται στην ΑΣΚΣΑ/Αρχείο Ι.Δ.). Έχει πρωτοδημοσιευτεί στο: Δραγούμης Ίων,  Τα «κρυμμένα» ημερολόγια, Οκτώβριος 1912 - Αύγουστος 1913, (Εισαγωγή-Επιμέλεια-Σχόλια: Νώντας Τσίγκας, Πατάκης 2021, στον υπομνηματισμό, σχόλιο με αριθ. 35, της ημερολογιακής εγγραφής 29 Ιουνίου 1916, στις σελ. 47-49.