«Ο δημοτικισμὸς είναι αίσθημα»

 

 

 

 

Στούς Νίκο Δήμου, Νίκο Δ. Τριανταφυλλόπουλο,

Νίκο Ε. Παπαδογιαννάκη, Νίκο Σιώκη 

που γιορτάζουν σήμερα, η ανάρτηση αυτή αφιερώνεται.

 

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΕΚΑΤΟΝ ΔΕΚΑ ΧΡΟΝΙΑ, με τη συμβολή των Κωστή Παλαμά, Σπ. Λάμπρου, Νικ. Πολίτη, Δημήτρη Πετροκόκκινου και Μανώλη Τριανταφυλλίδη, δημοσιεύονται στο Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου (Τόμος 4, 1914, σ.σ. 46-196), με τον τίτλο «Απολογία της Δημοτικής», σύντομα βιογραφικά σημειώματα Ελλήνων και Ευρωπαίων δημοτικιστών μαζί με σταχυολογημένα αποσπάσματα από το έργο τους. 

Στη σελίδα 167-171 δημοσιεύονται τα σχετικά με τον Ίωνα Δραγούμη, βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία μαζί με αποσπάσματα από την αρθρογραφία του στον Νουμά ή το βιβλίο του Ελληνικός Πολιτισμός. Τα ξεχώρισα κάπως γιατί, κατά τη δημοσίευσή τους στα 1914, φαίνονται ενοποιημένα ενώ δεν είναι. Με κόκκινο σημειώνεται η παράλειψη δημοσίευσης ορισμένων στοιχείων. 

 

 

Ο ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΣ εἶναι αἴσθημα, δὲ στηρίζεται ἀπαραίτητα σὲ γλωσσολογικές θεωρίες, γι’ αὐτὸ καὶ πέφτουν ἔξω ὅσοι θέλουν νὰ τὸν πολεμήσουν μὲ ἐπιχειρήματα τῆς λογικῆς τους. Οὔτε εἶναι ἀνάγκη νὰ γίνη κανεὶς γλωσσολόγος γιὰ νὰ εἶναι δημοτικιστής (1911).

     Ὅσοι φυλάγουν τὴν καθαρεύουσα εἶναι οἱ ὑπερβολικά συντηρητικοὶ καὶ εὐχαριστημένοι, κοιτάζουν κατὰ πίσω, στὰ περασμένα, καὶ τὰ ψευτολατρεύουν καὶ ἀποξεραίνονται. Ὅσοι διαλέγουν τὴ δημοτικὴ κοιτάζουν τὸ σήμερα καὶ τὸ ἐδῶ κι ἐμπρός, τὰ ἐρχόμενα τὰ χρόνια. Οἱ πρῶτοι χαίρονται νὰ μένουν δεμένοι μὲ τὸ τί ἐζήσαμε, ἀκουμποῦν τὴν ὕπαρξή τους μόνο στὰ μικροσυμφέροντά τους, στὶς δουλίτσες τους καὶ στὰ προγονικὰ μεγαλεῖα, οἱ δεύτεροι πιὸ ἀνεξάρτητοι ἀπ’ ὅλα τὰ περασμένα, εἴτε μεγαλεῖα εἴτε μικρότητες, ἐλευτερώνουν τὴ σκέψη τους καὶ προετοιμάζουν τὸ τί ἔχουμε νὰ ζήσουμε σὰν ἔθνος καὶ σὰν ἄνθρωποι, τὰ ἔργα ποὺ θὰ γίνουν. Οἱ πρῶτοι προσμένουν, ἀσάλευτοι, μὲ πεποίθηση μοιρολατρική, κάτι καλὸ γιὰ τὰ μελλόμενα τὰ χρόνια, χωρὶς νὰ φαντάζωνται ὅμως πὼς εἶναι ἀνάγκη νὰ τινάξουν τὴν τεμπελιά τους καθόλου· οἱ δεύτεροι θέλουν τὸ καλὸ αὐτό, καὶ κοπιάζουν καὶ κουνιοῦνται γιὰ νὰ τὸ δημιουργήσουν. Οἱ πρῶτοι εἶναι στειρεμένοι, στραγγισμένοι, στειμένοι, ξεζουμισμένοι, οἱ δεύτεροι, πλούσιοι καὶ ζουμεροί, εἶναι ἕτοιμοι κάτι νὰ δεχτοῦν καὶ κάτι νὰ γεννήσουν. Ἡ γλωσσικὴ ἀλλαγὴ σημαίνει ψυχολογικὴ ἀλλαγή, καὶ γι’ αὐτὸ περισσότερο μ’ ἐνδιαφέρει. Οἱ δημοτικιστὲς μὲ τὸ νὰ γίνηκαν ἄξιοι νὰ διαλύσουν μιὰ παράδοση ποὺ κατάντησε πρόληψη καὶ βραχνάς, εἶναι ἕτοιμοι καὶ κάθε ἄλλη πρόληψη νὰ τὴν ἐξετάσουν ἀπὸ κοντὰ καὶ νὰ τὴν πετάξουν ἀπὸ πάνω τους. Δὲν εἶναι ὅμως οὔτε καλὸ οὔτε ἔξυπνο νὰ δέχωνται ἀνεξέταστα ὅποια καὶ νάναι ξενοφερμένη ἰδέα, γιατί βέβαια καὶ ἡ παράδοση καὶ ἡ θύμηση τῶν περασμένων, δηλαδὴ ἡ ἱστορία ἡ ὑποσύνειδη, εἶναι χρήσιμες γιὰ ἕνα ἔθνος, ἀφοῦ εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς παράγοντες ποὺ συνεδένουν τὰ ἄτομα καὶ συντηροῦν τὸ ἐθνικὸ ἐγώ. Καὶ οἱ συντηρητικοί, ὅπως καὶ οἱ προοδευτικοί, χρειάζονται γιὰ τὰ ἔθνη. Μὰ ἤθελα τὴν παράδοση ὄχι πρόληψη, καὶ τὴν ἱστορικὴ ἀντίληψη τέτοια ποὺ νὰ μὴν παραλῆ τὴν ἐνέργεια καὶ νὰ μὴν ἁλυσοδένη τὴ ζωντανάδα.

Πιστεύω πὼς οἱ ἄνθρωποι ποὺ θὰ πρωτοστατήσουν σ’ ὅλες τὶς ἐκδήλωσες τῆς ἐθνικῆς ζωῆς σὲ τούτη τὴ γενεά, θὰ εἶναι ὅλοι τους ἢ δημοτικιστές δηλωμένοι ἢ ἕτοιμοι γιὰ νὰ δεχτοῦν τὸ δημοτικισμό. Μὰ χρειάζεται ὁ δημοτικισμὸς ἀπὸ ἁπλὸ αἴσθημα ἢ φωτισμένη ἀντίληψη ποὺ εἶναι, νὰ καταντήση καὶ παράγοντας γιὰ τὸ δυνάμωμα τῶν χαραχτήρων. Ὁ δημοτικισμὸς δὲν εἶναι μόνο αἴσθημα καὶ σκέψη μερικῶν ἀνοιχτομάτηδων, εἶναι καὶ ἠθικὴ δύναμη ἀφοῦ μᾶς σπρώχνει κατὰ κάποιον ἀγῶνα. Δὲ φτάνει νὰ μπῇ στὸ μυαλό μας, πρέπει νὰ χωθῆ καὶ στὸ χαραχτήρα μας.

***

Ἡ δημοτική παράδοση εἶναι μέσα μας σὰν τὸ χνάρι τῆς ψυχῆς μας, αὐτὴν ἀκολουθώντας καὶ ἀνεβαίνοντας βρίσκουμε τὴ ψυχή μας, τὴν ἀληθινὴ πηγὴ τῆς νεοελληνικῆς ζωῆς. Ἡ δημοτικὴ παράδοση θὰ μᾶς ὁδηγήση νὰ ζυγώσουμε ὥς τὴν πηγὴ αὐτὴ τῆς ζωῆς καὶ νὰ ποτιστοῦμε. Γιὰ νὰ καλλιεργηθῆ ἡ ψυχή μας πρέπει νὰ γνωριστοῦμε πρῶτα μὲ αὐτὴν ὅσο παίρνει καὶ γιὰ νὰ γνωριστοῦμε ἔχουμε ὁδηγήτρα τὴν παράδοση τὴ δημοτική. Μὰ ἐνῶ εἶναι δική μας πῶς δὲν τὴ γνωρίζουμε; Μᾶς τὴν ἐθόλωσαν λογιώτατη παράδοση καὶ ἡ εἰσβολὴ ἑνὸς ξένου, τοῦ εὐρωπαϊκοῦ λεγόμενου πολιτισμοῦ, τόσο ποὺ πήγαιναν νὰ πνίξουν τὴ δημοτικὴ παράδοση, καὶ θὰ τὴν ἔπνιγαν ἂν δὲν ἦταν ἑφτάψυχη (1914).

 

       Τὸ νὰ νιώθης τὴν καταγωγή σου, τὴ συνέχεια τοῦ ἐθνικοῦ ἐγώ σου, τὴν ἱστορία ποὺ σοῦ κάνει συνειδητό ὅσο καὶ νὰ εἶναι τὸ πέρασμα τοῦ ἔθνους σου μέσα στοὺς αἰῶνες, τὴ γειτονιά σου μὲ τὸ Εἰκοσιένα, μὲ τὴν τουρκοκρατία, μὲ τὸ βυζαντινὸ πολιτισμό, μὲ τὰ ἔθιμα τῶν πατέρων σου, μὲ τὴ σκέψη τους, μὲ τὸ κράτος τους, δὲν εἶναι «προγονοπληξία» εἶναι ἁπλὴ καὶ καλὴ «προγονολατρεία», θύμηση τῶν περασμένων, γνωρισμὸς μὲ τὸν ἑαυτό σου. Καὶ αὐτὴ ἡ προγονολατρεία πρέπει να βρίσκεται, εἶναι ἡ παράδοση ή χρήσιμη. Ἀπὸ τὶς δυὸ παράδοσες ποὺ μᾶς κληροδότησε ὁ βυζαντινός πολιτισμός, τὴ σχολαστική λογιώτατη καὶ τὴ λαϊκή δημοτική, ἡ μία πρέπει νὰ ξεχωριστῆ ἀπὸ τὴν ἄλλη, ἡ μιὰ γιὰ νὰ πολεμηθῆ ἀλύπητα, γιατί παραλεῖ κάθε ζωντανάδα, ξεραίνει κάθε ζουμερότητα τοῦ ἔθνους, σκοτώνει κάθε ὁρμὴ δημιουργίας καὶ δυναμώνει κιόλα κατὰ παράδοξο τρόπο τὴν ἀρχαιοντυμένη ξενολατρεία, ἡ ἄλλη ἀπαραίτητο νὰ καλλιεργηθῆ γιατὶ εἶναι ἡ γνήσια πηγὴ τῆς ζωῆς τοῦ σημερινοῦ ἔθνους. Ἡ διαφορὰ τῆς μιᾶς ἀπὸ τὴν ἄλλη μπορεῖ νὰ συμβολιστῇ ἔτσι: Ἡ λογιώτατη παράδοση σοῦ μαθαίνει, μὲ τὴν κλασική μόρφωση, μὲ βιβλία καὶ σκολειὰ καὶ δασκάλους σὰν κάτι ξένο ἀπὸ σένα, τί ἦταν τὸν ἀρχαῖο καιρὸ αἱ Νηρηίδες καὶ ὁ Χάρων. Ἡ δημοτική παράδοση σοῦ μαθαίνει, στοματικὰ ἀπὸ πατέρα ἢ μητέρα σὲ γιὸ ἢ κόρη, τὶς Νεράϊδες καὶ τὸ Χάρο, τὰ δικά μας γνώριμα πρόσωπα. Λοιπὸν χοντρικὰ δὲν ταιριάζει νὰ πολεμιέται ἡ παράδοση, ἔθνος χωρίς παράδοση δὲν ὑπάρχει, καὶ μεῖς οἱ ἴδιοι οἱ ζωντανοί, παράδοση δημιουργοῦμε κάθε μέρα γιὰ τὰ ἐρχόμενα τὰ χρόνια καὶ γιὰ τὶς νεώτερες γενεὲς μὲ τὶς πράξες μας καὶ μὲ τὴ σκέψη μας, ἀλλὰ νὰ ξεχωρίζουμε τί εἶναι γιὰ χτύπημα καὶ τί ὄχι μόνο δὲν εἶναι, παρὰ καὶ νὰ γνωριστῇ τελειότερα πρέπει καὶ νὰ δουλευτεῖ γιὰ νὰ ἀνθοβολήση. Καὶ οἱ δυὸ εἶναι παράδοσες, μὰ ἡ μιὰ εἶναι ἐξωτερικὴ καὶ θρόνιασε στὴν ψυχὴ τῶν γραμματισμένων καὶ μονάχα ξέβαψε ἀπάνω στὸ λαό, ἐνῶ ἡ ἄλλη εἶναι ἐσωτερική, φωλιάζει στὴν ψυχὴ τοῦ λαοῦ, εἶναι αὐτὴ ἡ ἴδια ἡ ψυχὴ τοῦ ἔθνους καὶ ἀνεβαίνει ἀπὸ τὸ λαὸ πρὸς πρὸς μια νέα τάξη γραμματισμένων ποὺ τώρα καὶ λίγα χρόνια ἄρχισε νὰ σχηματίζεται. Ἴσως νὰ ἦταν ἀνάγκη νὰ περάση τὸ ἔθνος μιὰ φορὰ ἀπὸ τὴν ἐπίδραση τῆς λογιώτατης παράδοσης ποὺ μπορεῖ καὶ νὰ τοῦ χρησίμεψε κάποτε, μὰ τώρα ποὺ ἡ ἀνάγκη αὐτὴ πέρασε, μᾶς εἶναι πιὰ καὶ περιττὴ καὶ βλαβερή.

       Βγῆκαν μερικοί, καὶ δημοτικιστὲς ἀκόμα, καὶ εἶπαν πως οἱ τελευταῖοι πόλεμοι καὶ ἡ νίκη μας δείχνει πὼς δὲ μᾶς ἔβλαψε ὁ λογιωτατισμός καὶ πὼς σ’ αὐτὸν χρωστοῦμε τὴ νίκη. Μὰ γιατί νὰ μὴ στοχαστοῦν πόσο μεγαλύτερη θὰ ἦταν ἡ νίκη ἂν δὲν ὕπαρχε λογιωτατισμός; Δὲν μποροῦσε τάχα νά ἦταν τελειότερη ἡ νίκη; Καὶ δὲν εἶναι δυνατὸ ἄραγε νὰ ἐμπόδισε τὴν τελειότητα τὸ βάρος τοῦ λογιωτατισμοῦ ποὺ μᾶς ἐπλάκωνε καὶ ἁλυσόδενε τὴ σκέψη μας, τῶν περισσότερων, δηλαδὴ τῶν περισσότερων ἀπὸ κείνους ποὺ διοικοῦσαν;

       Ὁ δημοτικισμὸς εἶναι γιὰ τοὺς Ἕλληνες ζήτημα ἀνθρώπινο. Ὁ ἄνθρωπος διαφέρει ἀπὸ τὰ ἄλλα ζῶα μὲ τὸ νὰ ἔχη τὸ λόγο, καὶ δὲν ὑπάρχει πιὸ ἀνθρώπινο πράμα ἀπὸ τὴν ὅσο γίνεται πιὸ ἐλεύτερη ἔκφραση τοῦ λόγου. Οἱ δάσκαλοι κοιτάζουν νὰ βάλουν ἐμπόδια στὸ λόγο. Νὰ τσακιστοῦν! Δὲν ὑπάρχει ζήτημα ποὺ νὰ ἐνδιαφέρνη τὸν ἄνθρωπο πιότερο ἀπὸ τὸ ζήτημα τοῦ λόγου, καὶ γιὰ τοὺς Ἕλληνες αὐτὸ εἶναι τὸ ζήτημα τοῦ δημοτικισμοῦ. Πολλοὶ δημοτικιστές μὲ τὸ νὰ ἔτυχε νὰ εἶναι καὶ θετικιστές, καὶ ἄλλοι σοσιαλιστές, νόμισαν πὼς δημοτικισμὸς θὰ πῆ θετικισμός, καὶ ἄλλοι σοσιαλισμός, ἐνῶ δημοτικισμὸς θὰ πῆ κάτι πολύ πλατύτερο, βαθύτερο καὶ πλουσιώτερο. Αὐτοὶ εἶναι οἱ πρόδρομοι. Ἀλλὰ πρέπει νὰ γνωριστοῦν ἀναμεταξύ τους, νὰ τὸ νιώσουν πὼς συγγενεύουν, νὰ λάβουν συνείδηση πως κάνουν ὁ καθένας στὸ εἶδος του καὶ μὲ διάφορες μορφές τὸ ἴδιο πράμα, πὼς ἡ ἴδια πνοὴ τοὺς πῆρε καὶ τοὺς ὁδηγεῖ πρὸς τὴ δημιουγία τοῦ νέου ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, καὶ τότε θὰ συνεργαστοῦν γιὰ νὰ βάλουν σὲ δρόμο τὸ μέγα ἔργο. Θὰ ἔρθη καὶ αὐτό.

***

       Αὐτὴ ἡ νέα εὐγένεια τοῦ ἔθνους θὰ εἶναι ἀλύγιστη στὴ θέληση καὶ πολύ διαφορετικὴ ἀπὸ τοὺς ἄλλους Ἕλληνες καὶ στὴ σκέψη καὶ στὴν αἴσθηση. Νέα αἰσθητικὴ θὰ τὴ φωτίζη καὶ θὰ τὴν ἐνθουσιάζη γιατὶ θὰ εἶναι κοντύτερα στη φύση καὶ μακρύτερα ἀπὸ κάθε δογματισμό. Καὶ θὰ κάνη πάντα ἀπερίμεντα ἔργα, δηλαδὴ τέτοια ποὺ ἡ σήμερα κυρίαρχη τάξη των μισογραμματισμένων δὲ θὰ τὰ περιμένη ἢ θὰ τὰ περιμένη ἀλλιώτικα [σύμφωνα μὲ τὴν κοινή δική της προστυχιά].

***

Ξεσκέπασε τὴ δημοτικὴ παράδοση καὶ πρόσωπο με πρόσωπο θὰ ἀντικρύσης γυμνὴ τὴν ψυχή σου. Ἔπειτα, καλλιεργώντας τὴν παράδοση αὐτὴ καὶ ἀνεβαίνοντας κατὰ τὶς ρίζες της καὶ προσέχοντας καὶ τὴ γύρω σου φύση, θὰ προβλέψης τους νέους δρόμους ποὺ δύνασαι νὰ ἀνοίξης, τὸν πολιτισμὸ ποὺ μπορεῖς μὲ τὸ ἔθνος σου νὰ δημιουργήσης.

      Τὸ χωριὸ καὶ οἱ γυναῖκες πρῶτα πρῶτα μποροῦν νὰ σοῦ δείξουν καθαρώτερα ἀπὸ κάθε ἄλλον, τό μονοπάτι γιὰ νὰ ἀνηφορίσης κατά τις ρίζες του. Στὸ χωριὸ βρίσκεις τη βάση τοῦ ἀνθρώπου τῆς φυλῆς σου γιατί εἶναι κάτι πλατύτερο ἀπὸ τὴν οἰκογένεια· καὶ ὄχι ἀκόμα ἐθνικὴ κοινωνία, μολονότι ἀρχὴ ταύτης. Καὶ στὶς πολιτεῖες στὸ λαὸ μπορεῖς νὰ μελετήσης τὴ ζωὴ τῆς φυλῆς σου γιατί δὲ μολεύτηκε ὁλότελα ἀπὸ ξενισμοὺς καὶ σχολαστικισμούς […].

Χνάρια τῆς παράδοσης θὰ σοῦ δώσουν τὰ νησιώτικα καὶ τὰ ἄλλα κεντήματα καὶ ὑφάσματα, τὰ τραγούδια καὶ οἱ χοροί, οἱ παροιμίες που καθρεφτίζουν τὴν πεῖρα καὶ τὴ σοφία τοῦ λαοῦ, τὰ παραμύθια ὥς καὶ οἱ πρόληψες, οἱ ἱστορικὲς προφορικὲς παράδοσες, τὰ συνήθεια, τὸ σπίτι μὲ ὅ,τι βρίσκεται μέσα. Ὅλα αὐτὰ σοῦ φανερώνονται μὲ τὴ λαϊκὴ γλῶσσα καὶ χωρὶς αὐτὴν εἶναι σὰ νὰ μὴν ὑπάρχουν, γιατί μόνο μὲ δαύτη μποροῦν καὶ μεταδίδονται πιστὰ ἀπὸ ἄνθρωπο σὲ ἄνθρωπο καὶ ἀπὸ γενιά σὲ γενιά. Καὶ ὁ χορὸς δίχως τραγούδι δὲ στέκεται καὶ τὸ τραγούδι δίχως ποίημα καὶ τὸ ποίημα χωρίς γλῶσσα, καὶ τὸ φάσιμο ἡ μάνα μὲ παράδειγμα ἀλλὰ καὶ μὲ λόγια θὰ τὸ διδάξη τῆς κόρης της, καὶ κάθε ὄργανο γιὰ τὸ φάσιμο καὶ τὸ κέντημα καὶ ὅλα τα σκεύη τοῦ νοικοκυριοῦ καὶ ὅ,τι περιτριγυρίζει τὸν ἄνθρωπο στὴν καθημερινή του ζωὴ ἔχει ὄνομα. Ξερίζωσε τὴ λαϊκή σου γλώσσα καὶ θὰ χάσης τὴν ψυχή σου. Μονάχα κάτι κληρονομιὲς ἀσύνειδες θὰ ἀπομείνουν μέσα σου ποὺ θὰ ξεπροβάλλουν ἔξαφνα γιὰ νὰ δείχνουν στοὺς ξένους πὼς δὲν εἶσαι ὁλότελα δικός τους, καὶ θὰ εἶσαι χωρὶς πατρίδα ὥς ποὺ μὲ τὴν ἐπιγαμία τὰ παιδιά σου καὶ τὰ ἐγγόνια σου να ριζώσουν σ’ ἄλλη πατρίδα καὶ νὰ ἐξωτερικεύουν τὴν ψυχή τους σ' ἄλλη γλώσσα. Μὲ τὸ νὰ μὴ γίνεται νὰ ξεφορτωθοῦμε ὁλότελα τὴ γλῶσσα μας τὴ λαϊκή, ὅσο τουλάχιστο ζοῦμε στὸν τόπο μας, συνεχίζουμε τὴν ψυχὴ τοῦ ἔθνους μας, μ’ ὅλα τὰ ξένα ἢ τὰ παλιὰ ποὺ φορτωνόμαστε.

     Πήγαινε λοιπὸν στὰ δημοτικὰ τραγούδια, στὴ δημοτική τέχνη καὶ στὴ χωριάτικη καὶ τὴ λαϊκὴ ζωὴ γιὰ νάβρης τὴ γλῶσσα σου καὶ τὴν ψυχή σου, καὶ μὲ αὐτὰ τὰ ἐφόδια, ἄν ἔχης ὁρμὴ μέσα σου καὶ φύσημα, θὰ πλάσης ὅ,τι θέλεις, παράδοση καὶ πολιτισμό, καὶ ἀλήθεια καὶ φιλοσοφία […].